پريشانى و اضطرار او مى‌كند، بلكه اين ضربى است بر باطن مردم و خود را در معرض خوارى داشتن مگر آنكه از ميان مردم بيرون رود.

امّا به قسم اوّل برمى‌گردد كه فريب خود را داده باشد و خود را در معرض هلاك‌[1] انداخته باشد. و كاشكى مى‌دانستيم‌[2] كه پنهان بودن اسباب و ظاهر بودن آنها چه دخل در توكّل دارد بعد از آنى كه ثابت شد كه معناى توكّل اعتماد بر خدا داشتن است و بَس نه به اسباب، پس دراين مقام مى‌خواه اسبابى باشد يا نباشد، پنهان باشد يا جلى باشد.

بلى، مراتب مردم در اين معناى توكّل به تفاوت ايشان است‌[3] در قوّت و ضعف يقين و در قصر و[4] طول امل و در مقدار ذخيره كردن از راه امل از براى كسى‌]m .a 19[ كه منفرد يا صاحب عيال باشد، پس بعضى مردم از جمله مقرّبانند و بعضى از[5] اصحاب يمين و بعضى اصلًا توكّلى ندارند. و تفاوت مراتب از راه اعتماد به اسباب نداشتن و به قلّت و كثرت اعتماد برمى‌گردد. و هركه ايمان او كامل باشد اعتماد او بر اسباب بِالكلّيّة ساقط خواهد بود و از راهى كه گمان نداشته باشد خداى عزّ وجلّ روزى به وى مى‌رساند خواه كسب بكند[6] و خواه نكند، امّا نبايد كه ترك كسب كند بلكه تابع فرمان خدا شود و اعتمادش بر خدا باشد و بَس نه به‌[7] كسب.

حضرت امام جعفر صادق 7 فرمودند كه: ابا دارد خداى عزّ وجلّ از روزى دادن‌[8] به مؤمنان مگر از راهى كه گمان نداشته باشند[9].

و سبب تخصيص دادن اين را به مؤمنان آن است كه كمال ايمان مقتضى آن است كه‌

[1] - هلاك/a هلاكت.

[2] - مى‌دانستيم/s a مى‌دانستم.

[3] - ايشان است/m است ايشان!a s است به قدر تفاوت!

[4] -a + در.

[5] - از/s در.

[6] - بكند/a كند.

[7] - به/s بر.

[8] -s - دادن.

[9] - الكافي 5: 83 ح 1.