و نيز ويژگى‌ها و هرچه برخلاف و نقيض آن است، تلاش كنيم:

1- ريشه‌هاى تعهّد و الزام اخلاقى‌

فيلسوف فرانسوى، هانرى برگسون، در تحليل عميق خود از الزام اخلاقى، توانسته است، دو مورد از ريشه‌هاى آن را كشف كند: نخست، نيروى فشار اجتماعى است، و ديگرى نيروى جذب پردامنه انسانيّت كه از كمك الهى تغذيه مى‌كند. اين نيرو از نيروى قبلى بسى توانمندتر و فعّالتر است.

وى نظريه خود را چنين تفسير كرده است: ما نقشى را بازى مى‌كنيم كه جامعه برايمان تعيين مى‌كند و به همان راهى كه براى ما ترسيم كرده مى‌رويم و زمام خود را در اين راه به حركت جامعه مى‌سپاريم و آن عادتا هرروز راهى را براى ما مشخّص مى‌كند كه انديشه ما در آن دخالت ندارد. اين عادت ما بيشتر به غريزه زنبور عسل و يا مورچه شباهت دارد اين همان چيزى است كه طبق معمول، انجام وظيفه (اداى تكليف) ناميده مى‌شود.

اگر لحظه‌اى بخواهيم مقاومت كنيم و يا بخواهيم از حركت آن منحرف شويم، بلافاصله- خواسته يا ناخواسته- چيزى نگذشته با برترى اين نيروى مسلّط بر حيات اجتماعى، دوباره به حال اوّل برمى‌گرديم.

امّا اين نقش با حركت اجتماعى كه گفتيم از جهات ديگر، اختلاف كامل دارد. و درحالى‌كه اخلاق عمومى، اثرى نشأت گرفته از قدرت اجتماعى است، مى‌بينيم اخلاق افراد ممتاز همين جامعه، نظر به سوى بالاترين الگو دارند و اين حركت، حركت بر بال عشق به آفريدگار است كه نه تنها رو به سوى رفتار و سلوك فرد و برتر از آن را ندارد، بلكه بر آن است تا جامعه را با خود بكشد و به جاى اين‌كه جامعه او را رهبرى كند، او مى‌كوشد تا رهبرى جامعه را به دست گيرد.[1]

اگر به اين گفته برگسون به دقت بنگريم- علاوه بر اين‌كه توصيف و تحليلى از واقعيّت معيّنى است كه آن را در تجربه نيز خواهيم يافت- امكان دارد كه بگوييم وى از بسيارى اركان و ريشه‌ها غافل نبوده است.

[1] - ر ك: برگسون، ريشه اخلاق و دين فصل اوّل

(. 1- hc- noigiler al ed te elarom al ed secruoS xued seL)