خاتمه‌اى فراگير [مهم بودن آموزش واجبات محسوس براى توده مردم‌]

به راستى آموزش واجبات محسوس براى توده مردم بسيار مهم است كه قرآن به بهترين شكل به آن پرداخته است.

جز اين‌كه اين وظايف لازم على‌رغم اين‌كه تعليمش هدف اصلى است، يك موضوع واحدى ندارد.

از اين‌رو، قرآن كريم در كنار اين مسئله مهمّ عملى، يك مسئله ديگرى را با طبيعت نظرى مورد توجّه خاص قرار داده است، تا اين‌كه از ديدگاه ما يك انديشه دقيقى از راه و روشى فراهم آورد كه شايستگى آن را داشته باشد تا بدان وسيله معناى اخلاق را تصوّر كنيم كه قاعده اخلاقى از كجا مى‌آيد؟ و با چه شرايطى اين قواعد خود را فرض مى‌گرداند؟ و چه نتايجى را موضع‌گيرى ما نسبت به قوانين اخلاقى در پى دارد؟ و سرچشمه و اصلى كه بايد الهام‌بخش رفتار و سلوك ما باشد چيست؟ ... و با چه وسيله به فضيلت مى‌رسند؟

پاى‌بندى، مسئوليّت، پاداش، نيّت و تلاش، اينها اركان اصلى هر نظريّه اخلاقى مورد توجّه هواداران آن است ... و البتّه كه ما اساس اين بحث را در قرآن، به بررسى اين اجزاى ساختارى نظريّه اخلاقى اختصاص داديم. بنابراين؛ هم‌اكنون يك نگاه گذرا مى‌كنيم، درحالى‌كه در نگاهى فراگير شامل همه نتايجى است كه بحثهاى ما بر آنها مى‌انجامد و در آينده نزديكى برخى از علايم مشخصه‌اى براى اين اخلاق را خواهيم ديد كه در نظر ما متجلّى خواهد شد و آنها علائمى است كه در خطوط ذيل ابراز مى‌داريم:

اوّلا: به چه معنى و با چه معيارى ممكن است اخلاق قرآنى را دينى ناميد؟

بدون ترديد اين معنى تنها به آن قواعدى كه اين اخلاق يگانه موضوع و ذاتى آن قواعد را تنظيم مى‌كند، برنمى‌گردد، يعنى روابط بين انسان و خداى تعالى؛ زيرا ممكن است بر اين پاى‌