جز اين‌كه روشن نيست كه اين اصالت به حدّى مى‌رسد كه خلاصه‌شده‌اى از واقعيّت محسوس است. بنابراين؛ آيات قرآنى متوجّه به اثبات تفاوت ميان مراتب بين دو زندگى بيش از تفاوت در طبيعت است.

دوزخ‌

آيا اكنون مى‌خواهيد تصوير كاملى به‌قدر امكان از جايگاه هلاكت‌يافتگان و آن‌چه از عذاب، آنها را فرامى‌گيرد، بدهيم؟

به راستى اين رودررويى بين دو جايگاه فرمانبرداران و گنه‌كاران به‌قدرى روشن است كه امكان دارد ما چنين تصويرى را فراهم كنيم، به اين ترتيب كه خطهايى درباره نيكوكاران نوشتيم، به پيروى از آنها در جاى هر نعمتى كه به آنها داده شده، نقيض آن را نقطه‌به‌نقطه براى گنه‌كاران قرار دهيم، ولى از طرفى ما نيازى نداريم كه به اين روش گذشته پناه ببريم، و به خود قرآن واگذار مى‌كنيم تا درآن‌باره سخن بگويد كه اين براى ما بهتر و سزاوارتر است.

كيفرهاى اخلاقى سلبى:

جنبه سلبى و يا به عبارت بهتر: جنبه محروميّت از كيفرهاى اخلاقى در نظر گرفته شده براى ستمگران منحصر به رويدادهاى ذيل است:

- از بين رفتن اعمال: «أُولئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ.»[1].

- نقش بر آب شدن آرمان‌ها و آرزوهايى كه از بت‌ها داشتند و آنها را شريك خدا مى‌دانستند: «وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ.»[2].

[1] - آل عمران( 3) آيه 22، 117، بقره/ 217، 262، 266، 276، مائده/ 5، 53، اعراف/ 147، توبه/ 17، 52، 53، 69، هود/ 16، ابراهيم/ 18، كهف/ 105، نور/ 39، فرقان/ 23، احزاب/ 19، زمر/ 65، محمّد/ 9، 28، 32، حجرات/ 2(- 6 الف و 18 ب): آنها كسانى هستند كه اعمال نيكشان در دنيا و آخرت نابود گشته.

[2] - انعام( 6) آيه 94، هود/ 21، نحل/ 87، قصص/ 75، فاطر/ 14، غافر/ 74، فصّلت/ 48، احقاف/ 28(- 8 الف): تمام پندارها و تكيه‌گاه‌هايى كه فكر مى‌كرديد، نابود گشتند و گم شدند.