اراده گرفتارى و سختى مخصوص را براى خود نساخته‌اند، از اين‌رو بخشى از هزينه‌هاى دولت اسلامى براى اداى ديون افراد اختصاص يافته است؛ آن‌جا كه اين گروه بدهكاران را از جمله موارد مصرف زكات قرار داده است و مى‌فرمايد: «وَ الْغارِمِينَ.»[1].

در اين صورت تعهّد متقابلى كه ما در اين‌جا مشاهده مى‌كنيم، نوعى از هميارى نيكو است كه بايد در دشوارى به صورت تبادل در يك اجتماع ميان مردم صورت بگيرد. وانگهى، تقسيم جابه‌جايى‌ها يا غرامت‌هايى كه ذكر شد، خودبه‌خود براساس تساوى عددى بين نصيب كسانى كه سهم دارند، صورت نمى‌گيرد، بلكه برعكس، بايد امكانات هر فردى را ما در نظر بگيريم و در نتيجه امكانات هركسى سهمى را فرض كنيم تا مبادا بر كسى ستم شود[2].

خاتمه [بناى تفكّر قرآنى را نسبت به مسئوليّت‌]

وقتى عناصر مختلفى را كه در خلال اين تحليل به دست آورديم، در كنار يكديگر قرار مى‌دهيم، بسيار سهل و آسان مى‌شود، كه بناى تفكّر قرآنى را نسبت به مسئوليّت دوباره بازگويى كنيم.

قرآن كريم با ويژگى ذاتى خود عهده‌دار و متولّى جنبه نگرش اخلاقى است، و در اين زمينه شرايطى را از همان آغاز مطرح كرده است كه همه آن شرايط با مقتضيات قانونى با نورانى‌ترين وجدان‌ها و آن‌هايى كه به عدالت بيشتر اهميّت مى‌دهند، به‌طور كامل موافق و هم‌سو است بدون اين‌كه منتظر پختن و رسيدن ديرهنگام و با ترديد نتيجه و ثمره در برابر انديشه‌هاى كهنه و نو بماند، تا به اين وضعيّت روشن و استوار برسد.

بنابراين؛ مسئوليّت به عنوان يك وظيفه با شخصيّت انسانى ارتباط كاملى دارد، و از اين روست كه جز انسان بالغ عاقل آشناى به تكاليف، تحمّل مسئوليّت را ندارد، به‌گونه‌اى كه در برابر چشم بيننده آن را در هنگام عمل تجسّم مى‌بخشد. پس هرگاه آن صفات شخص فراهم شد، پس از آن به‌طور مشخّص مسئول اعمالى است كه از روى اراده آزادانه انجام مى‌دهد. بنابراين؛ اراده و آزادى از جنبه عملى مترادف و به يك معنا هستند. و هيچ نيروى طبيعى باطنى و يا ظاهرى‌

[1] - توبه( 9)/ 60:( صدقات و زكات براى فقيران، مساكين و ...) و اداى دين بدهكاران است.

[2] - ر ك: المجموع، امير: 2/ 372.