كافران در زمان پيامبر 6 از اين حكمت والاى قانونگذارى بى‌خبر بودند، از اين‌رو اعتراض مى‌نمودند و مى‌گفتند: «لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً»[1] و همين آيه در ردّ اعتراض ايشان مى‌فرمايد: «كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ»[2] سپس در آيه ديگرى تفسير دومى را مى‌خوانيم:

«لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‌ مُكْثٍ»[3]

عايشه طبق روايت بخارى اين معنا را از آيه فوق دريافته بود كه مى‌گويد: «تا وقتى كه مردم به اسلام رو آوردند، حلال و حرام نازل شد ... در صورتى كه اگر در آغاز نازل مى‌شد: ميگسارى نكنيد! مردم مى‌گفتند: ما هرگز شراب را ترك نمى‌كنيم»[4]

عمر بن عبد العزيز در زمان خودش به اهميت اين روش در زمينه سياسى تأكيد مى‌كرد، به طورى كه از وى نقل كرده‌اند كه پسرش عبد الملك به وى گفت: «چرا شما امور را به اجرا درنمى‌آوريد، به خدا سوگند من باكى ندارم كه درباره حق، ديگ‌ها وسيله من و شما به جوش آيد!»

عمر به وى گفت: «پسرم! عجله نكن كه خداوند در قرآن دو مرتبه شراب را نكوهش كرد و بار سوم آن را حرام ساخت و من از آن بيم دارم كه حق را يك‌جا بر مردم بار كنم و آنها يك‌جا همه را دفع كنند و از اين بابت فتنه‌اى به پا شود.»[5]

ج- محدوديّت وظايف و تدريجى بودن آنها

هم‌چنان مى‌بينيم كه الزام اخلاقى در قرآن كريم مشروط به دو شرط آمده است:

اول، نشاط در رسيدن به هدف؛ مى‌بايست وظيفه اخلاقى به‌طور كلّى بر طبيعت انسان سهل و آسان باشد، به اين معنى كه در برابر اراده انسان تسليم باشد.

دوم، اين نشاط درواقع زندگى محسوس نيز امكان‌پذير باشد، به عبارتى سروكار با آن ممكن‌

[1] - فرقان( 25)/ آيه 32:« چرا قرآن يك‌جا بر او نازل نمى‌شود؟!»

[2] - همان سوره، آيه 32:« اين به خاطر آن است كه قلب تو را به وسيله آن محكم داريم.»

[3] - اسراء( 17)/ آيه 106:« تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى ..»

[4] - ر. ك: صحيح بخارى: 4/ 1910، حديث 4707؛ المصنّف عبد الرزاق صنعانى: 3/ 252؛ حديث 5943.

[5] - الموافقات ابو اسحاق شاطبى: 2/ 93؛ چاپ تجاريه، الامام جعفر بن محمد الصادق، عبد الحليم جندى: ص 153.