بلندى نبوده است. ژرف‌نگرى و عمق بينش آورده‌هاى قرآن، براى بشريّت بى‌سابقه بود: شناخت‌هاى شگرف قرآن از راز هستى و اسرار وجود، شرح و بسط آن در معرفت صفات جمال و جلال، علت آفرينش جهان و انسان، ودائع الهى كه در نهاد انسان نهفته است، از كجا آمده و چرا آمده و به كجا مى‌رود، هدف و مقصد نهايى چيست، مسايلى هستند كه تا آن روز به آن خوبى كه قرآن بيان داشته آشكار نبود. بعد از آن هم در سايه تعاليم قرآن راه رسيدن به اين حقايق براى انسان بازگرديد.

همين حقايق ارائه‌شده از جانب قرآن، والاترين جنبه اعجاز آن را مى‌رساند. با مختصر مراجعه به انديشه‌هاى سامان نيافته انسان آن روز و مقايسه آن با معارف قرآنى و نيز گفته‌هاى متضاد انديشمندان برون‌دينى امروز، به خوبى برترى تعاليم قرآن و دليل اعجاز آن روشن مى‌گردد. (شرح آن در «التمهيد» ج 6 آمده است).

5. همچنين در راستاى احكام و دستورالعمل‌هاى فراگير كه قرآن عرضه داشته، سلامت جامعه و سعادت زندگى را نيز براى انسان فراهم مى‌سازد، رابطه او را با خدا و جهانى فراتر از جهان خاكى نيز استوار مى‌دارد.

انسان در اين جهان در رابطه با شئون خاصّ خود (مصالح فردى) مى‌كوشد و به ناچار رابطه ديگرى نيز با شئون عام (مصالح اجتماعى) دارد كه بايد مدّ نظر قرار دهد، زيرا او زندگى مشتركى با ساير انسان‌ها دارد و به‌صورت تعاونى ادامه زندگى مى‌دهد و نمى‌تواند تنها به مصلحت خويش بينديشد و مصلحت عامّه را ناديده بگيرد. حيات اجتماعى حيات دادوستد است كه حتما بايد رعايت شود و رعايت آن با حاكميّت قانون امكان‌پذير است.

قوانين ساخته دست بشر، تنها در راستاى تنظيم حيات فردى و حيات اجتماعى قرار دارد و محدوده تصرفات آحاد را در شئون خاص و شئون عامّه مشخص مى‌سازد، تا از تجاوز يا كوتاهى در انجام وظايف جلوگيرى كند.

ولى انسان وابستگى سوّمى نيز در حيات دارد و آن رابطه او با خدا و جهان ديگر است. همين رابطه است- كه اگر مستحكم باشد- «وازع نفسانى» (بازدارنده درونى) او را تشكيل مى‌دهد و او را از افراط و تفريط بازمى‌دارد و در زندگى كاملا معتدل‌