دگرگون مى‌گشت.[1] علماى تاريخ به نگارش و ضبط وقايع اين پيكار توجه بسيار كرده‌اند. از نخستين كسانى كه در اين باره تأليفى پرداخته‌اند، ابو مخنف لوط بن يحيى بن سعيد ابن مخنف بن سليم ازدى، درگذشته پيش از سال 170 هجرى و سپس ابو الفضل نصر بن مزاحم، درگذشته به سال 212 ه ق هستند. ابن النديم گويد[2]: «ابو الفضل در رديف ابى مخنف است». مورخ ديگرى نيز كه معاصر ابن مزاحم بوده در باره پيكار صفّين تأليفى پرداخته است و او عبد اللّه محمد بن عمر واقدى، متولد سال 130 ه ق و درگذشته به سال 207 ه ق است‌[3]. (همچنين) از نخستين كسانى كه در تاريخ صفّين نگارشى دارند، ابو جعفر محمد بن جرير طبرى، درگذشته به سال 310 ه ق است كه در خصوص اين پيكار تأليف ويژه‌اى نكرده بلكه شرح اين نبرد را ضمن تاريخ خود در حوادث سال 33 و سال 37 ه ق آورده است.[4] كهن‌ترين متنى كه ما درباره اين پيكار مى‌شناسيم همانا كتاب صفّين از نصر بن مزاحم است كه مى‌توانيم او را در رديف شيوخ شيوخ طبرى به شمار آوريم، زيرا طبرى از كسى روايت مى‌كند كه او خود از ابى مخنف‌[5] كه نصر بن مزاحم‌

[1] نگرش مصحح به اين پيكار و برداشت كلى او از اين وقعه با اعتقاد ما شيعيان كه آن جنگ را نبرد حق بر ضد باطل و جهاد در راه خدا به رهبرى ولى اللّه و وصىّ منصوص، امام على بن ابى طالب عليه السلام، مى‌دانيم و آن صلح و حكميت بعد از آن را به شهادت همين كتاب حاضر و استناد به ديگر تواريخ معتبر خدعه‌اى مى‌شماريم، تفاوت بنيادى دارد.- م.

[2] الفهرست، ص 137. اما لقب صحيح محمد بن اسحاق مؤلف كتاب معروف الفهرست فقط« نديم» است كه به خطاى قلم پاره‌اى نسخه‌نويسان يا غلط چاپى هنگام چاپ نسخه« الرحمانيه» كتاب الفهرست در مصر، اخيراً به ابن النديم شهرت يافته است. با اين همه به رعايت امانت در ترجمه فارسى، همان صورت متن را كه غلطى رايج است آورديم. براى آگاهى بيشتر الفهرست للنديم، كلمة وجيزة، رضا تجدد، شعبان 1391، تهران.- م.

[3] وى در نقل روايت از ثورى با نصر متفق است،-: ابن خلكان، 1: 506

[4] تاريخ الطبرى. 5: 235- 244 و 6: 2- 40

[5] طبرى از ابى الحسن على بن محمد مدائنى( و او) از ابى مخنف روايت مى‌كند. طبرى، 5: 233 و نيز از عمر بن شبة، از ابى الحسن مدائنى، از ابى مخنف روايت مى‌كند. طبرى، 5: 184