چون اين كلمه را يك دانشمند طبيعى استعمال كند معنى فرمول آزمايش شده از آن تبادر ميكند.

اكنون با ملاحظه اين سه مقدمه و تفكر در صدر و ذيل اين حديث شريف بايد بگوئيم كه «علم سودمند از نظر پيغمبر بر سه قسم است، شارحين بصير و روشنفكر اصول كافى تمام اين نكات را اگر چه تصريح نكرده‌اند در نظر گرفته و اين حديث را بيان و توضيح داده‌اند عارف خبير و دانشمند بصير مرحوم فيض كاشانى چنين فرمايد پيغمبر (ص) با جمله‌

«لا يضر من جهله»

بمردم فهمانيد كه معلومات اين شخص كه علامه‌اش مى‌خوانيد در حقيقت علم نيست بلكه علم حقيقى آنست كه دانستنش براى معاد و قيامت مفيد باشد و ندانستنش در آن روز زيان دهد نه آنچه را كه عوام مردم بپسندند و وسيله جمع مال شود. آنگاه علم سودمند در نظر شرع را بيان كرده و بسه قسم منحصر نموده است: 1-

آية محكمة

كه باصول عقايد اشاره دارد زيرا براهين آن آيات محكمات جهان و قرآن كريم است و در قرآن دلائل مبدء و معاد بلفظ «آيه و آيات» بسيار ذكر شده است و

فريضة عادلة

اشاره بعلم اخلاقست كه خوبش از لشكر عقل و بدش از لشكر جهل است و بر انسان فريضه (واجب) است كه لشكر عقل را داشته باشد و از لشكر جهل تهى باشد و عدالت آن كنايه از حد وسط بين افراط و تفريط است و

سنة قائمة

اشاره باحكام شريعت يعنى مسائل حلال و حرام دارد و انحصار علوم دينى باين سه قسم معلومست و اين كتاب كافى هم مشتمل بر همين سه علم است و با سه نشأة انسانيت مطابقست يعنى علم اصول عقايد براى عقلش و علم اخلاق براى جان و دلش و حلال و حرام براى بدن او ميباشد» مرحوم ملا صدرا و مجلسى همين تفاسير را عينا يا با اختلاف در عموم و خصوص از جمله اقوال و وجوه شمرده‌اند و نيز اين بيان را مفسرين در آيه كريمه «يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ» با اندكى فرق ذكر ميكنند، شيخ طوسى از قول قتاده ميفرمايد مراد بحكمت سنت است، در حديث 134 امام صادق عليه السلام ميفرمايد: همه علم مردم را چهار قسم ديدم: اول اينكه خدايت را بشناسى دوم- بدانى چه مصالحى در ساختن تو بكار برده. سوم بدانى از تو چه خواسته. چهارم آنچه ترا ز دينت خارج كند بشناسى، و خلاصه علم مفيد از نظر قرآن و پيغمبر و امام صادق در اطراف همين مطالب دور ميزند و علوم ديگر در آنها زياديست چنانچه در اين حديث پيغمبر فرموده: بود و نبودش سود و زيانى ندارد.

صدر المتألهين (ره) در اينجا بحث مربوطى مطرح كرده ميگويد: علم يعنى شناختن و دانستن چيزى همان طور كه هست و اين از صفات خداوندست پس چگونه مى‌شود چيزى علم باشد و زيادى و ناپسند باشد خلاصه سخنش اينكه: دانستن هر چيز بهتر از ندانستن آنست پس چگونه در اين روايت فقط سه علم را خوب دانسته و بقيه را بد آنگاه پاسخى مفصل ميگويد كه خلاصه‌اش اينست: نكوهش علم بواسطه خود علم و دانستن چيزى نيست بلكه بجهت نتائج زيان بخشى است كه بخود عالم يا بديگران ميرسد مانند علم جادو و شعبده و طلسمات كه بوسيله آن بين زن و شوهر جدائى مياندازند و مانند علم نجوم و هيئت كه باستثناى قسمت مفيد آن بيشترش تضييع عمر و وقت بيهوده گذرانيدن و احتمال و تخمينى ياد گرفتن است و يا مانند علوم حقيقى غامض و مشكل كه فهم انسان طاقت درك آن را ندارد مانند بحث قضا و قدر الهى‌