حديث مشتمل بر سه مطلب است: 1- اثبات وحدت خداى جهان 2- اثبات وجود او 3 اثبات اينكه او وجود بحت بسيط است و ماهيتى غير از اين ندارد اما براى مطلب اول امام (ع) دو دليل بيان فرموده كه يكى براى عوام و ديگرى براى خواص است (سپس دليل عوام را چنان كه گفتيم تشريح كرده) و اما دليل خواص بيانش اينست كه اگر دو خداى قديم فرض شود يا هر دو از تمام جهات متفقند و يا از تمام جهات مختلف و يا از جهتى متفق و از جهتى مختلفند، اگر از هر دو جهت متفق باشند بطلانش واضحست زيرا تا يكى از دو چيز از ديگرى امتياز نداشته باشد و لو از يك جهت دوئيت محقق نميشود بلكه آن دو يك چيز است و بواسطه وضوحش در روايت ذكر نشده و اگر هر دو از تمام جهات مختلف باشند فرضش باطلست زيرا هيچ دو چيز در عالم نيست مگر اينكه يك جهت اتفاق دارند و لو جهت اتفاق تنها اشتراك در جود و شيئيت باشد كه اين را امام (ع) نفرموده و دليل ديگرى فرموده و آن اينست كه تمام جهان مانند يك انسانست كه داراى اعضاء و جوارح بسياريست و با آنكه هر يك از اعضاء خاصيت و عمل مخصوصى دارد ولى يك روح و نفس است كه مدير و فرمانرواى همه آنهاست همچنين است جهان هستى كه آسمان و زمين و كوه و دريا و ماه و خورشيدش هر يك وظيفه مخصوصى دارد و عمل جدائى انجام ميدهد ولى در عين حال همه با هم همكارى و تشريك مساعى دارند و بنفع ساكنان زمين و حيوان و گياه آن قدم برميدارند، انسان طورى آفريده شده كه مواد مخصوصى باندازه معينى براى تغذيه لازم دارد و از آن طرف زمين و گياه و حيوان روى زمين همان مواد مخصوص را بهمان اندازه معين تحويل انسان ميدهند، انسان براى تنفس احتياج بهوا دارد و براى زينت احتياج بطلا و هر دو در جهان هستى موجود است باندازه احتياج بنا بر اين از ارتباط و هماهنگى أجزاء عالم و وحدت هدف و منظور پى ميبريم كه صانع و مدبر آنها يكى است.

و اما در صورتى كه دو خدا از جهتى متفق و از جهتى مختلف باشند لازمست يك امر وجودى در ميان باشد كه يكى از دو خدا آن را داشته باشد و ديگرى نداشته باشد تا امتياز صادق آيد و اين امر نميتواند عدمى باشد زيرا اعدام تمايزى ندارند و ما به الامتياز واقع نشوند و نيز اين امر وجودى بايد قديم باشد و همراه آن دو خدا تا دوئيت قديم صادق آيد بنا بر اين خدايان سه تا شوند و چون سه شدند بين هر دوتاى آنها چنان كه گفتيم يك امر وجودى فارق لازمست پس خدايان پنج ميشوند و باز بهمين ترتيب عدد خداها بالا ميرود تا به بينهايت ميرسد و آن تسلسل باطلست و اگر بگوئى بنا بر اين نبايد هيچ دو چيزى در خارج پيدا شود ميگويم فرق دو خدا با دو چيز خارجى اينست كه در دو چيز خارجى آن امر وجودى كه در ميان‌