هواپيما ممكن است رابعا عاقل باش و بفهم بهوا پريدن ثمرى ندارد و آنچه فائده دارد طى مسافت است كه با هواپيما انجام ميگيرد من كه هر چه فكر مى‌كنم جوابى از بيان حضرت دقيق‌تر و محكمتر و مناسبتر نميتوان پيدا كرد و گمان نميكنم مطالبى كه ما از اين حديث شريف بدلالت التزام استنباط كرديم تكلف و تعسفى داشته و توجيه و تأويلى باشد بلكه از جمله اشارات و معاريض سخن است كه در هر لغتى موجود است چنانچه با مثل فارسى پرواز انسان هم تطبيق كرديم بنا بر اين گمان نميكنم كه در بيان حديث احتياجى باشد باين كه بگوئيم جواب حضرت از باب مجادله با حسن و ساكت كردن خصم است چنانچه مرحوم فيض (ره) فرموده يا بگوئيم سؤال ديصانى از گنجيدن دنيا در تخم مرغ نبوده بلكه از «حاصل شدن چيز بزرگى در چيز كوچكى بوده است» و يا آنكه امام عليه السلام ميدانسته‌است كه ديصانى فرق بين داخل شدن و منطبع شدن را نمى‌گذارد لذا آن طور جوابش داد، چنانچه مرحوم مجلسى ره فرموده يا بگوئيم اگر امام عليه السلام جواب ميداد كه آنچه تو گفتى امر محاليست، او نميفهميد زيرا فهم مردم عوام باين دقايق نميرسد و لذا جواب اقناعى داد چنانچه مرحوم ملا صدرا (ره) فرموده، البته مرحوم مجلسى (ره) بدو وجه از چهار وجهى كه ما بيان كرديم اشاره فرموده و جزء احتمالات شمرده‌اند ولى خود ايشان آن را نپسنديده و قسمت اخير را كه از ايشان نقل كرديم اختيار كرده و اظهر دانسته‌اند.

علاوه بر آنچه گفتيم امام عليه السلام در مقام جواب مناسبترين و منطبقترين مثال را كه در مصنوعات خدا بهتر از آن نميتوان فكر كرد پيدا كرده و تحويل هشام داده است، من گاهى فكر ميكردم كه مثال منعكس شدن اشياء در ذهن انسان از مثال امام وسيعتر است، انسان ميتواند در يك آن تمام جهان و صدها مانند آن را در ذهن خود حاضر كند ولى بعد متوجه شدم كه سؤال ديصانى از گنجيدن محسوس بوده است و وجه شبه در مثال امام عليه السلام كمال تناسب را با سؤال او دارد و بگنجيدن محسوس نزديكتر است زيرا آنجا انطباع و انعكاس است ولى در ذهن شبح است و عرض اگر درست باشد و همچنين امثال وجود ميليونها درخت تنومند در يك هسته نيست زيرا كه در اينجا فعليت و وجودى نيست بلكه قوه محض است.

5-

هشام بن حكم گويد: قسمتى از سخن امام صادق عليه السلام بزنديقى كه خدمتش رسيد اين بود:

اينكه گوئى خدا دوتاست بيرون از اين نيست كه يا هر دو قديم و قويند و يا هر دو ضعيف يا يكى قوى و ديگرى ضعيف: اگر هر دو قويند پس چرا يكى از آنها ديگرى را دفع نكند تا در اداره جهان هستى تنها باشد (زيرا قدرت خدا بايد فوق همه قدرتها باشد و اگر قدرتى در برابرش يافت شود نشانه عجز و