مى‌آوردند و به سعى و طواف و بيتوته و وقوف در ميان آن مناظر زيبا و دلنشين و چمنزارهاى پر گل و دلربا مى‌پرداختند.

هيچ معلوم نمى‌شد چه كسى براى اطاعت امر خدا آمده است و چه كسى براى تبعيت از هوا. مخصوصا چه بهانه خوبى مى‌شد براى حج و زيارت براى مسلمان‌نماهايى كه در دل هوس هماهنگى با مترفين را دارند و به ظاهر پايبند به قيود اسلامند. ليكن خداوند با انواع شدايد و سختيها (كه در اين باب) مقرر فرموده بندگان خود را در معرض آزمايش در آورده و آنان را با كوششهاى گوناگون به عبادت خود واداشته و به انجام اعمال مختلفى كه پسنديده طبع انسانى نيست موظف فرموده تا رذيله كبر و طغيان و سركشى از دلهاى بندگان خارج و روح تذلّل عبوديت در نفوسشان جايگزين شود.

از كلام مولا اميرالمومنين (ع) استفاده مى‌شود كه سرزمين مقدس مكّه، سرزمين اخلاص است و هر كس به اين سرزمين وارد شود بايد خالص براى رضايت حضرت حق و مطيع فرمان او باشد. زائرى كه در اين سرزمين تمرين خلوص نيت و اخلاص به درگاه بارى‌تعالى كند، در حقيقت به مغز عبادت و دين دست يافته‌است. چنين شخصى بعد از انجام اعمال، احساس آرامش و امنيت مى‌كند. آن نگرانيها، آن دلشوره‌ها و تشويش خاطرها، به قوّت قلب و اطمينان و نور امنيت تبديل مى‌شود. دانى اين اثر چيست؟ اثر قرب به خداست كه در قرآن‌فرمود: الا بذكراللّه تطمئن‌القلوب‌[1] و احساس امنيت از آنجاست كه در حريم حق وارد شدى: ومن دخله كان امنا و در اين حريم كه پناهگاه محكم و نفوذناپذير است از شرّ شيطان در

[1] - رعد، آيه 28.