غم و حزن در آن يافت نمى‌شود، كه البته عواملى دارد و بايد آن‌ها را شناخت و درمان كرد.

قرآن كريم، از اين گونه «دل‌هاى سنگى» ياد مى‌كند و مى‌فرمايد:

«فَهِىَ كَالحِجارَةِ اوْ اشَدُّ قَسْوَةً وَ انَّ مِنَ الحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنه الأنهارُ وَ انَّ مِنها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنهُ الماءُ»؛[1]

برخى از دل‌ها همچون سنگ يا سخت‌ترند، از بعضى سنگ‌ها كه شكافته مى‌شود، نهرها مى‌جوشد و از برخى سنگ‌ها كه مى‌شكافد آب بيرون مى‌آيد، گاهى برخى از سنگ‌ها و كوه‌ها از خشيت الهى فرو مى‌ريزد ....

آيا اين يك مصيبت و بلا نيست؟ اين واژگون شدن قلب نيست؟

در احاديث، قساوت قلب به عنوان يك تنبيه خدايى به شمار آمده است، كيفرى نه در جسم و بدن بلكه در دل و جان و البته ريشه‌اش در تبهكارى خود انسان است. چه مى‌شود كه اين پايگاه، سقوط مى‌كند و از دست «جنود الرحمان» بيرون آمده، «پايگاه ابليس» مى‌شود و ديگر هيچ آيه و حديثى، موعظه و حكمتى، هشدار و انذارى در آن اثر نمى‌كند؟

از اميرمؤمنان عليه السلام اگر بپرسيم، پاسخ او چنين است:

«ما جَفّتِ الدُّموعُ الّا لِقَسْوَةِ القُلُوبِ وَ ما قَسَتِ القلوبُ الّا لِكَثْرَة الذُّنوبِ؛[2]

اشك‌ها جز به خاطر قساوت دل‌ها خشك نمى‌شود و دل‌ها را جز گناهان زياد، به قساوت نمى‌كشد».

كشف معادله‌هاى دل، بسيار مهم است و در عين حال ضرورى.

گاهى خود انسان نمى‌داند كه چرا چنين است و اين «حال»، ريشه در كدام «عمل» دارد، اما خوشبختانه حكيمان روان‌شناس، چون امامان معصوم عليهم‌السلام كه از هزار توى دل و پيچ و خم روح آگاهند، گوشه‌اى از ابعاد پنهان دل را رازگشايى كرده‌اند و كتاب قلب را براى ما و به روى ما گشوده‌اند.

اين كه آرزوهاى دور و دراز، قساوت قلب مى‌آورد، يكى از آنهاست.

اين كلام پيامبرانه كه: اگر مَركب دل را با ياد مرگ، رام نسازى چموش و سركش مى‌شود، يكى ديگر است.

و اين كه گوش دادن به ساز و آواز، شكار رفتن، رفت و آمد به دربارها، دل را سنگى مى‌كند و ترك عبادت، جان را مى‌ميراند و ثروت زياد و هم‌نشينى با پولداران قساوت دل مى‌آورد و ترك رفت و آمد با بستگان دل را سخت مى‌كند و ... نمونه‌هاى ديگر.

نرم سازى دل‌

حال كه خدا در قلب‌هاى خاشع جا دارد و سنگ دلى، انسان را از خدا دور مى‌سازد، چه كنيم كه اين گوهر را به دست آوريم؟

آن چه عاطفه را تحريك مى‌كند، مايه نرمش دل است. نبايد گذاشت اين دل كه خانه مهر و عطوفت است، از سرشت اصلى خود دور شد.

مردى خدمت حضرت رسول صلى الله عليه و آله از سنگ دلى خود شكايت كرد.

روش درمانى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله چنين بود كه فرمود:

هر گاه خواستى قلبت نرم شود، به بينوا طعام بده و دست محبت و

[1] - بقره( 2)، آيه 74

[2] - علل الشرايع، صدوق، ص 81

[3] - برگ و بار، ص 286