با اين حال، بندگان براى اداى حقوق الهى نبايد تنها به نيروى شخصى خويش اكتفا كنند، بلكه وظيفه آن است كه در اداى حقوق الهى همكارى و تعاون داشته باشند و هر كس به اندازه توان خويش در انجام وظيفه شركت نمايد. گاهى براى انجام يك واجب و اداى حق الهى لازم است كه نيروهاى افراد با يكديگر ضميمه شود؛ خواه در امور دنيوى و مصالح مادى باشد يا مصالح معنوى، و خواه مصالح اجتماعى باشد و يا غير آن.

اما آيا ممكن است مخلوق بر خدا داراى حق باشد؟ هيچ كس خود به خود بر خدا حقى ندارد، اما خداى متعال حتى در اين مورد نيز «حق طرفينى» يا تناسب حق و تكليف را رعايت فرموده است. وقتى براى خودش حقى قرار داده است، متقابلًا براى مردم نيز عليه خودش از روى فضل و احسان براى حقوقى را قرار داده است؛ مثلًا خداى متعال بر خود واجب گردانيده كه مؤمنان را يارى كند: وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُومِنِينَ‌[1] و يارى كردن مؤمنان بر ما فرض است.

در جاى ديگر مى‌فرمايد، خداى متعال بر خويش واجب گردانيده كه بندگانش را مشمول رحمت قرار دهد: وَ إِذا جاءَكَ الَّذِينَ يُومِنُونَ بِآياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ[2] و چون كسانى كه به آيات ما ايمان دارند نزد تو آيند، بگو: درود بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خويش واجب گردانيده است.

لذا حضرت مى‌فرمايد

وَ لَوْ كانَ لِأَحدٍ أَنْ يَجْرِىَ لَهُ و لايَجْرِىَ عَلَيْهِ لَكانَ ذلِكَ خالِصا لِلّهِ سُبحانهُ دونَ خَلْقِهِ‌

؛ اگر بنا بود حق تنها يك‌طرفه‌

[1]. روم 30، 47.

[2]. انعام 6، 54؛ برخى آيات مشابه ديگرى كه در آنها خداى متعال عليه خويش حقوق يا نعمت‌هايى را براى بندگان واجب گردانيده است از اين قرار است: انعام( 6)، 12؛ بقره( 2)، 187 و مائده( 5)، 21.