چكيده‌ 1. فقهاى شيعه در كتب فقهى، وظايف فراوانى را براى «حاكم» برمى‌شمرند و گاه از او با عنوان «سلطان» و «ناظر» نيز ياد مى‌كنند.

2. اختيارات «حاكم» در كلمات اصحاب، بسى فراتر از اختيارات و وظايف قاضى است.

3. شيخ مفيد مراد از سلطان و حاكم را در درجه اوّل معصوم عليه السّلام و در عصر غيبت، فقيه عادل مى‌داند. فخر المحقّقين نيز همين تعريف را ارائه مى‌دهد و آن را به علّامه حلّى و ابن ادريس نسبت مى‌دهد.

4. ولايت فقيه بحث ريشه‌دارى در تاريخ فقه ما است؛ گرچه در اعصار متأخّر با وضوح و تفصيل بيش‌ترى مطرح شده است.

5. بحث مستقل در باب ولايت فقيه با محقق نراقى و كتاب عوائد الايّام او شروع مى‌شود و پيش از او حتّى از ناحيه مدافعان سرسخت ولايت عامّه، بحثى مستقل در اين باب طرح نشده است.

6. رشد تدريجى مباحث مربوط به ولايت فقيه، نكته تازه‌اى نيست؛ زيرا بسيارى از مباحث فقهى و اصولى در گذر زمان وضوح و توسعه يافته است.

7. انكار ولايت انتصابى فقيه، ملازم با انكار جواز تصدّى فقيه در امور عامّه و اجتماعى مسلمانان نيست.

پرسش‌ 1. تعبير «حاكم» در كلمات اصحاب چه تفاوتى با قاضى دارد؟

2. شيخ مفيد از حاكم يا سلطان چه تعريفى ارائه مى‌دهد؟

3. بحث استقلالى درباره ولايت فقيه از چه زمانى در كتب فقهى رواج يافت؟

4. چرا عدم طرح استقلالى مباحث ولايت فقيه و عدم وضوح همه جوانب آن در كلمات قدما، لطمه‌اى به اعتبار آن وارد نمى‌آورد؟

5. چرا انكار ولايت انتصابى فقيه، منافاتى با تصدّى فقيه در امور اجتماعى ندارد؟