محمد بن عثمان فعاليت‌هاى خود را به‌عنوان وكيل امام، از زمان حيات امام عسكرى عليه السّلام آغاز كرد. در ايام نيابت پدرش نيز او به‌عنوان يكى از وكلاى امام فعاليت داشت و باتوجه به اخبار نقل‌شده، از دستياران نزديك پدرش بود و در كارهاى مهم با او مشاركت مى‌كرد. اين امر نشانه وثاقت و اعتماد امام عليه السّلام به او بود، به‌طورى كه امام او را در كنار پدرش و هم رتبه با او قرار داد و براى هردوى آن‌ها آرزوى توفيق نمود. در توقيعى كه براى آن‌ها صادر شد، چنين آمده است:

خداوند شما دو نفر را به طاعت خودش موفق گرداند و بر دينش ثابت‌قدم بدارد و به آن‌چه مورد رضايت او است خوشبخت نمايد ...[1].

دوران نيابت محمد بن عثمان طولانى بود و تا زمان وفاتش در سال 305 ق، رهبرى جامعه شيعى و سازماندهى نظام وكالت را برعهده داشت. دوران نيابت او، هم‌زمان با حكومت چهار تن از خلفاى عباسى بود. آغاز كار او در زمان معتمد عباسى، كه از زمان حيات امام يازدهم بر مسند خلافت نشسته بود، مصادف بود.

معتمد با مشكلات داخلى و خارجى مختلفى درگيرى داشت. قيام زنگيان در جنوب عراق كه تا سال 270 ق به طول انجاميد و عراق را به شدت دچار ضعف و سستى كرد، خطر جدى براى بغداد محسوب مى‌شد. هم‌چنين قدرت فزاينده صفاريان در ايران كه چند بار به قصد تصرف بغداد به عراق لشكركشى كردند، خلافت عباسى را تهديد مى‌نمود. از سوى ديگر درگيرى‌هاى الموفق برادر المعتمد با طولونيان در مصر همچنان ادامه داشت. علاوه بر اين، اختلافات داخلى دربار را نيز بايد به اين مشكلات افزود. به نظر مى‌رسد كه گرفتارى‌ها و درگيرى‌هاى حكومت، آزادى عمل بيشترى را براى نائب دوم امام عليه السّلام در سال‌هاى اوليه نيابتش فراهم ساخته و زمينه را براى فعاليت بيشتر وى مهيا كرده بود. در اين شرايط محمد بن عثمان، با رعايت شرايط تقيه، كوشش بيشترى براى آگاهى‌

[1] - صدوق، همان، ص 510.