تحقيق كنند.[1] درگذشت ابن اشكيب در اوايل غيبت صغرى بوده است.

از ديگر چهره‌هاى شاخص تشيع در اين ناحيه، محمد بن مسعود عياشى، از عالمان بزرگ شهر سمرقند بود كه در اين شهر، مجلس رسمى تدريس و تعليم داشت و خانه او مركز علمى و آموزشى شيعيان محسوب مى‌شد و همواره شمارى از علم‌آموزان و دانش‌پژوهان در خانه وى به تعليم و تعلم، و يا تحقيق و نسخه بردارى از متون علمى مشغول بودند. وى تأليفات بسيارى داشت و شاگردان زيادى تربيت كرد[2] كه در عصر غيبت صغرى مكتب تشيع را در ماوراء النهر توسعه دادند. درباره حضور شيعيان در ماوراء النهر و ارتباط آنان با نائبان امام دوازدهم اخبارى ذكر شده است. ابو على بغدادى درباره شيعيان بخارا مطالبى نقل كرده و اظهار داشته است كه با ايشان ديدار كرده و يكى از آنان اموالى را به او سپرده بود كه در بغداد به حسين بن روح، نائب امام دوازدهم برساند.[3] با اين حال از وكيلان امام عليه السّلام در ماوراء النهر نام برده نشده است. شايد شيعيان ماوراء النهر نيز از طريق وكيلان خراسانى با امام و نائبان خاص در ارتباط بودند.

به‌هرحال به نظر مى‌رسد كه در عصر غيبت صغرى، تشيع در ماوراء النهر رشد و توسعه بيشترى يافت. اين امر باتوجه به فعاليت‌هاى علمى گسترده محمد بن مسعود عياشى در سمرقند، كه در ابتداى غيبت صغرى درگذشت، بسيار محتمل مى‌نمايد، به‌طورى كه شيخ صدوق چند دهه بعد از غيبت صغرى در سفرى كه به ماوراء النهر داشته، از ديدار خود با شيعيان آن‌جا سخن گفته است و همين ديدار در نهايت به تأليف كتاب معروف فقهى وى، من لا يحضره الفقيه، كه يكى از چهار كتاب اصلى و معتبر شيعيان مى‌باشد، انجاميد.[4] اخبار مشابهى هم درباره شيعيان شهر

[1] - صدوق، كمال الدين، ص 438.

[2] - نجاشى، همان، ص 372.

[3] - صدوق، همان، ص 518.

[4] - ر. ك: صدوق، من لا يحضره الفقيه، مقدمه مؤلف.