آقارضا جهانگیری

آقا‌رضا جهانگیری \āqā-rezā jahāngīrī\، نقاش ایرانی دربار ‌گورکانیان هند در سده‌های 10-11 ق / 16-17 م. آقا‌رضا در میان‌سالی به خدمت شاهزاده سلیم گورکانی درآمد، شاهزاده‌ای که در زمان امپراتوری (1014-1037 ق / 1605- 1628 م) بر خود نام جهانگیر نهاد. ابوالحسن نادر‌الزمان (ه‌ م) و عَبید نقاش پسران او بودند (نک‌ : لاستی، II / 235). آقارضا زمانی که از خراسان به هند رفت، هنوز 40 سال نداشت (کریم‌زاده، 1 / 201-202؛ لاستی، همانجا).
نقاشی آقا‌رضا جهانگیری سبک صفوی پایداری داشت و نقش‌پردازیهای همانند و نوعی طبیعت‌گرایی به سبک دورۀ گورکانی از دیگر ویژگیهای آن بود. پردۀ درباری منتسب به وی، شبیه به نقاشیهای دورۀ شاه طهماسب است و حالتی بسیار ایرانی دارد (سودآور، 306؛ سوچک، «آقا‌رضا ... »، 181؛ بینیون، تصویر شم‌ 236.CIV-A). به نظر می‌رسد آقا‌رضا نسخه‌برداری از آثار اروپایی را در دورۀ اکبر شاه، پدر جهانگیر، نیز شاهد بود. بخشی از آثار او را می‌توان در مرقع‌گلشن (کاخ گلستان) دید که در 1008- 1018 ق / 1599- 1609 م فراهم شده است، ازجمله 3 نقاشی رقم‌دار با موضوعاتی چون سلیم و شیخ سلیم چشتی، بزم بارگاه یک شاهزاده، استحمام بانوان و شاهزاده خانم تماشاگر (سوچک، همانجا، نیز «هنرمندان ... »، 175). مرقع گلشن همچنین مشتمل است بر 4 ورق تذهیب به امضای آقارضا که یکی از آنها دارای تاریخ 1009 ق است. بسیاری از صفحاتِ بدون‌رقم نیز به احتمال زیاد کار آقارضا ست (لاستی، 236 / II؛ گدار، 13). در تزیینات حواشی مرقع گلشن رقم او اغلب روی نامه یا کتابی که فردی در دست دارد، دیده می‌شود، و وی در تصاویری که بیشتر صفحه را در بر گرفته، رقم را بر سنگی کوچک در سمت چپ پایینی زده است. مشابه همین‌گونه امضا را می‌توان در انوار‌ سهیلی دید (سوچک، «آقارضا»، همانجا؛ کومار‌اسوامی، 204-205). آقارضا در بسیاری از رقمها، خود را مرید جهانگیر معرفی کرده است (کریم‌زاده، 1 / 201- 205).

نسخۀ مهم آراسته‌ای از انوار سهیلی (موزۀ بریتانیا) که در الله‌آباد تهیه شده، حاوی آثار دیگری از آقارضا جهانگیری است. این آثار عبارت‌اند از 5 نقاشی رقم‌دار که دو عدد از آنها مورخ 1013 ق / 1604 م هستند. در یکی از این نقاشیها که قدری کوچک‌تر است، ساختمانها و چشم‌اندازها روی هم قرار گرفته‌اند، کوشکهای کاشی‌کاری‌شده از غنا برخوردارند، مناظر، اعم از کوهها، شیوۀ صفوی دارند و حالت چهره‌ها هم صفوی و هم گورکانی است، و هنرمند در رنگ‌آمیزی خود حساسیت نشان داده است.
آقارضا به دو صورتِ آبرنگ رقیق یا پررنگ نقاشی می‌کرد و برای روش تمام‌رنگ او در نقاشیهای انوار سهیلی می‌توان ارزش بسیار قائل شد (سوچک، همانجا، نیز «هنرمندان»، 175, 177). چند برگ جدا‌شدۀ رقم‌دار یا منتسب به آقارضا متعلق به جنگهای گوناگون موجود است که احتمالاً برای جهانگیر فراهم شده است. اکنون محققان بیش‌ازپیش آثاری بدون امضا را به آقارضا نسبت می‌دهند. برگهایی در دو نسخه از آثار سعدی، یک نقاشی از سلیم و سلیم چشتی، و صورت یک باغبان، از دیگر نقاشیهایی‌اند که به او نسبت داده شده‌اند (همو، «آقارضا»، 181-182). کریم‌زاده وجود چندین اثر از او را گزارش کرده است (همانجا). افزون بر نقاشیهایی که اثر دست وی است، احداث باغی به نام «خسرو»، در بیرون الله‌آباد، بنابر طرحی از او انجام گرفته است (لاستی، همانجا).
گفته شده که آقارضا جهانگیری همان مصور کاشانی دربار شاه عباس صفوی (معاصر جهانگیر) است که بعداً بر اثر آشفتگی حال خود عزم سفر کرده، و سرانجام به هند رفته است. به‌طور کلی، وجود چند نقاش به اسم رضا حل چنین مسئله‌ای را دشوار می‌گرداند (نک‌ : اسکندربیک، 1 / 276؛ سهیلی، 150؛ بینیون، 158-160).

مآخذ

اسکندر‌بیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمد‌اسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛
سهیلی خوانساری، احمد، تعلیقات بر گلستان هنر قاضی احمد قمی، تهران، 1359 ش؛
کریم‌زاده، محمد‌علی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1363 ش؛
نیز:

Binyon, L. et al., Persian Miniature Painting, New York, 1971;
Coomaraswamy, A. K., «Notes on Mughal Painting, 2», Artibus Asiae, 1927, vol. II;
Godard, Y. A., «Les Marges du Muraḳḳaʿ Gulshan», Athār-é īrān, Haarlem, 1936, vol. I;
Losty, J. P., «Aqa Riza», DA, 1998;
Soucek, P. P., «Āqā Reżā Heravī», Iranica, 1987, vol. II;
id, «Persian Artists in Mughal India», Muqarnas, ed. O. Grabar, 1987, vol. IV;
Soudavar, A., Art of the Persian Courts, New York, 1992.
یدالله غلامی