اسکوپیه

اِسکوپیه \ [e]skop[i]ye\ (در صربی ـ کرواتی: اِسکوپلیه؛ در آلبانیایی: اِشکوپ)، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر جمهوری مقدونیه. کهن‌ترین نام آن اِسکوپی، برگرفته از واژۀ اِشکوپ در زبان ایلوری ــ یا ایلوریایی/ ایلیریایی؛ زبان نخستین ساکنان آنجا ــ است (EB، ذیل «اسکوپیه5»؛ PR ، ذیل «اسکوپی»؛ İA ، ذیل «اوسکوب»). این شهر مدتی نیز در زمان امپراتوری بیزانس، یوستینیانا پریما و همچنین سینتیا نامیده شده است (سامی، ذیل اسکوب).
شهر اسکوپیه بر دو سوی رودخانۀ واردار قرار دارد (İA، همـان‌جا؛ EI 1، ذیـل «اوسکـوب»). ارتفـاع متوسط این شهر از سطح دریا حدود 300 متر است و آن را دره‌های حاصلخیز و کوهستانهای پربرف دربرگرفته‌اند. آب‌و‌هوای این شهر در تابستانها گرم ‌و ‌خشک، و در زمستانها سرد و مرطوب است (همان‌جاها).

ایلوریاییها (ایلیریایها) نخستین ساکنان اسکوپی کهن بودند که ویرانه‌های آن در چند کیلومتری شمال غربی شهر جدید اسکوپیه قرار دارد (PR، İA، EI 1، همان‌جاها). در 210ق‌م، فیلیپ سوم مقدونی آنجا را تصرف کرد و به قلمرو خود افزود (سامی، همان‌جا). این شهر در نخستین سده‌های پس‌از میلاد مسیح در قلمرو امپراتوری روم قرار گرفت و مرکز ایالتی شد که رومیانْ آن را داردانیا می‌خواندند (EB، İA، سامی، همان‌جاها) و پایگاه لِژیون هفتم آنان بود (PR، همان‌جا). اسکوپیه پس‌از تجزیۀ امپراتوری روم، در قلمرو روم شرقی (بیزانس) قرار گرفت (سامی، همان‌جا). یوستینیانوس، امپراتور بیزانس، این ناحیه را آباد کرد و آن را به نام خود، یوستینیانا پریما نامید. در 518م، زمین‌لرزۀ شدیدی آنجا را ویران کرد (PR، همان‌جا) و در پی آن، شهر جدید اسکوپیه بر کرانۀ رود واردار پی‌افکنده شد (İA، همان‌جا).
اسلاوها، که از سدۀ 6م به شبه‌جزیرۀ بالکان نفوذ کرده بودند، اسکوپیه را در سدۀ 7م تسخیر کردند و در سده‌های 9 و 10م، آن را مـرکز حکومت خـود ساختند (EB، EI 1، سامی، همان‌جاها). در 1282م، میلوتین، شاه نیرومند صرب، شهر اسکوپیه را تصرف کرد (استروگُرسکی، 451 ,429). در دوران فرمانروایی صربها، اسکوپیه پایتخت آنان، و یکی از مراکز مهم بازرگانی در شبه‌جزیرۀ بالکان بود (İA، همان‌جا).
این شهر در جنگ کوسُوو (یا کوزُوو؛ 791ق)، به قلمرو دولت عثمانی منضم شد و با مهاجرت تدریجی ترکان و احداث مساجد، بازار و کوچه‌های جدید، به‌سرعت ماهیت شهری اسلامی به خود گرفت (İA، همان‌جا). به‌این‌ترتیب، اسکوپیه نخستین شهر اسلامی در شبه‌جزیرۀ بالکان شد (سامی، همان‌جا) و به‌صورت مرکز فرمانروایان عثمانی در ناحیۀ صربستان درآمد و پس‌از ادرنه (ه‌ م)، دومین اقامتگاه شاهان عثمانی شد (اولیاچلبی، 553). این شهر همچنین مرکز اداری منطقه بود و در نوشته‌های دورۀ سلطان سلیمان، مرکز یکی از سنجاقها (ایالتها)ی مهم به‌شمار می‌رفت (همان‌جا)، هرچند، برابر اسناد سال 859ق/ 1455م، بیشتر زمینهای آن در دست زمین‌داران مسیحی بود (اینالجیک، 149).
در 1100ق/ 1689م، نیروهای امپراتوری هابسبورگ اتریش (شاو، 380-381)، به فرماندهی ژنرال پیکّولومینی (İA، همان‌جا) و با همکاری هزاران تن از مردم صربستان، اسکوپیه را تصرف کردند (شاو، همان‌جا) و آن را آتش زدند، چنان‌که این شهر 60 هزار نفری کاملاً ویران شد. شیوع بیماریهای واگیردار، ازجمله وبا، نیز موجب تخلیۀ شهر شد. ساکنان آنجا به نواحی دیگر مهاجرت کردند که در‌این‌میان، بسیاری از مسلمانان به استانبول رفتند و در محله‌ای ساکن شدند که بعدها اسکوپ نامیده شد (İA، همان‌جا).
از سدۀ 18م، شهر اسکوپیه ‌کم‌کم رونق گذشته را بازیافت و بر وسعت آن افزوده شد. این شهر به محلات مسلمان‌نشین در شمال، و ناحیۀ مسیحیان مقدونی‌تبار و اقلیت یهودی در کرانۀ چپ رودخانۀ واردار تقسیم شده بود (همان‌جا). در سدۀ 19م، ساکنان مقدونی‌تبار اکثریت یافتند و روز‌بـه‌روز بر شمار مسیحیـان شهر افـزوده شد. تسلط اتـریش بر بوسنـی ـ هرزگوین در 1878م بافت شهر اسکوپیه را تغییر داد و بر وسعت آن افزود (همان‌جا).
در جریان جنگهای بالکان، در 1912م صربها اسکوپیه را تصرف کردند، اما شهر در 1915م به تصرف بلغارها درآمد و سپس در 1918م، بار دیگر به‌دست صربها افتاد و در همین سال به کشور جدید یوگسلاوی منضم شد. این شهر در فاصلۀ دو جنگ جهانی، مرکز خان‌نشین واردار بود که کوسُوو و صربستان جنوبی را دربر می‌گرفت (İA، همان‌جا). در جریان جنگ جهانی دوم، آلمانیها در 1941م اسکوپیه را اشغال کردند و ادارۀ آن را به بلغارستان دادند که هم‌پیمانشان بود. این شهر در 1944م از دست آلمانیها رهایی یافت و در 1945م، به جمهوری فدراتیو یوگسلاوی پیوست (همان‌جا).
زمین‌لرزۀ شدیدی در 1963م/ 1342ش اسکوپیه را ویران کرد، به‌گونه‌ای که 80٪ آن از میان رفت؛ آنگاه، 78 کشور جهان از نظر مالی و فنی در بازسازی شهر شرکت جستند، به‌گونه‌ای‌که اسکوپیه شهر «همبستگی بین‌المللی» نامیده شد (EB، همان‌جا). طراح بخش مرکزی شهر جدید، معمار معروف ژاپنی، تانگه کِنزو بود (GSE، ذیل «اسکوپیه»).
پس‌از فروپاشی یوگسلاوی و اعلام استقلال جمهوری مقدونیه در 1991م/ 1370ش، اسکوپیه پایتخت این کشور مستقل شد. اتحادیۀ اروپا این جمهوری را با تأخیر، در 1992م به رسمیت شناخت. دولت یونان مخالف آن است که این کشور تازه‌استقلال‌یافته را مقدونیه بنامند و آنجا را تنها با نام جمهوری اسکوپیه می‌شناسد (دلوند، 235-236).
اسکوپیه یکی از مراکز مهم بازرگانی و صنعتی یوگسلاوی بود و از آن زمان تا کنون، صنایع گونا‌گون، مانند صنایع شیمیایی، الکتریکی، ساخت ماشین‌آلات کشاورزی، تولید سیمان، صنایع غذایی، چرم‌سازی و جز آنها در آنجا رونق داشته است (EB، GSE، همان‌جاها). این شهر با داشتن دانشگاه معتبر و مراکز علمی و هنری، همچون کتابخانه‌ها، تالارهای موسیقی و جز آن، یکی از بزرگ‌ترین مراکز فرهنگی شبه‌جزیرۀ بالکان نیز به شمار می‌رود (EI 1، همان‌جا).
بیشتر آثار تاریخی اسکوپیه، به‌جز بقایای دژ کهن شهر، به دورۀ اسلامی مربوط می‌شدند. این دژ که امروزه ویرانه‌هایی از آن برجا مانده است، 5 ضلعی، و دارای 70 برج و 2 حصار مستحکم بوده است که به سدۀ 6م مربوط می‌شوند. این شهر دارای کلیساها، دِیرها و مسجدهای تاریخی بسیاری بود که پس‌از زمین‌لرزۀ 1963م، تقریباً همۀ آنها به‌همراه محله‌های مسلمان‌نشین و بافت قدیمی شهر از میان رفت، و اسکوپیه به‌صورت شهری جدید درآمد («دانشنامۀ ترک»، ذیل «اوسکوپ»؛ اولیا‌چلپی، 554).
جمع‌ ‌(2002م): 800‘466 تن.

مآخذ

اولیا‌چلبی، سیاحت‌نامه (ض: اولیا‌چلبی سیاحتنامه‌سی)، به‌کوشش احمد جودت و دیگران، استانبول، 1314-1357ق/ 1896- 1938م، ج 5؛
دلوند، اولیویه، «مسئلۀ مقدونیه»، مسئله صربستان و یوگسلاوی سابق، به‌کوشش ایو لاکست، ترجمۀ عباس آگاهی، تهران، 1373ش؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306-1316ق/ 1889- 1899م؛
شاو، استنفرد (ض: استانفورد) جی و ازل کورال شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش، ج 1؛
نیز:

EB , 1986, 2010;
EI 1;
GSE ;
İA;
İnalcık, H., Fatih Devri Üzernide Tetkikler ve Vesikalar, Ankara, 1954 (repr. 1987);
Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, tr. F. Iṣıltan, Ankara, 1981;
PR ;
Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1968-1984.
علی اکبر دیانت (دبا)