پاندوا

پانْدوا، یا پندوه‌، شهری‌ باستانی‌ و نام‌ حكومتی‌ اسلامی‌ در ایالت‌ بنگال‌ غربی‌ هند. این‌ شهر در گذشته‌ پوندروردهنه‌ خوانده‌ می‌شده‌ كه‌ برگرفته‌ از حماسۀ باستانی‌ پاندواست‌ و به‌ صورتهای‌ پندو، پاروآه‌ و پروآه‌ نیز آمده‌ است‌. نویسندگان‌ یونانی‌ از این‌ شهر با نامهای‌ پاندوا، پندوو و پانده‌ یاد كرده‌اند و در منابع‌ لاتین‌ نام‌ این‌ شهر به‌ صورتهای‌ پاندانوروم‌، پاندونوروم‌، پاندوروم‌ و پاندیانا آمده‌ است‌ (تارن‌، 511؛ «فرهنگ‌ ... »، XIX / 392, 394؛ دی‌، 62؛مجومدار، «هند ... »، 136). امروزه‌ ویرانه‌های‌ این‌ شهر را «حضرت‌ پاندوا» می‌نامند تا از پاندوای‌ دیگری‌ كه‌ در نواحی‌ جنوبی‌تر در شهرستان‌ هوقلی‌ (هوگلی‌) واقع‌ در ایالت‌ بنگال‌ غربی‌ است‌، متمایز شود (دی‌، همانجا؛ «فرهنگ‌»، XIX / 392).
دیرینگی‌ پاندوا به‌ سده‌های‌ پایانی‌ پیش‌ از میلاد می‌رسد. در سدۀ 4 ق‌م‌ اقوام‌ آریایی‌ به‌ این‌ منطقه‌ مهاجرت‌ كرده‌اند (مجومدار، همانجا). پلینی‌ از پادشاهی‌ بزرگی‌ متشكل‌ از 300 شهر به‌ پایتختی‌ مدورا در سرزمین‌ پاندوا نام‌ برده‌ است‌ كه‌ فرمانروایان‌ آن‌ زن‌ بوده‌اند و ارتش‌ آن‌ مركب‌ از 150هزار پیاده‌ و 500 فیل‌ بوده‌ است‌ (II / 395, 419). نویسندگان‌ دوران‌ باستان‌ از حضور سفیران‌ كشور پاندوا در دربار امپراتوران‌ روم‌ یاد كرده‌اند. بنا بر شواهدی‌، مقارن‌ با میلاد حضرت‌ مسیح‌ (ع‌) قلمرو پادشاهی‌ پاندوا بخشهای‌ بزرگی‌ از جنوب‌ شبه‌ قارۀ هند را در برمی‌گرفت‌ ( آسیاتیكا، VII / 104-105). بنا بر گزارش‌ هیوئن‌ تسیانگ‌ سیاح‌ ـ زائر چینی‌ كه‌ در 638م‌ از بنگال‌ دیدار كرده‌، این‌ ناحیه‌ مشتمل‌ بر 5 پادشاهی‌، و از آن‌ میان‌ پوندروردهنه‌ (پاندوا) بوده‌ است‌ و مردم‌ آن‌ پیرو دو فرقه‌ از آیین‌ بودا به‌ نامهای‌ هینیانه‌ و مهایانه‌ بوده‌اند (مجومدار، «شمال‌...»، 142، «مذهب‌...»، 382).
پادشاهی‌ پاندوا تا سده‌های‌ 4 و 5 ق‌ / 10 و11م‌ رو به‌ گسترش‌ و شكوفایی‌داشت‌ وتنها در مدت‌ كوتاهی ‌تابع ‌پادشاهی ‌بلاله ‌شد ( آسیاتیكا، VII / 105). در سدۀ 7ق‌ / 13م‌ با گسترش‌ اسلام‌ در بنگال‌، پاندوا به‌ یكی‌ از مراكز مهم‌ انتشار اسلام‌ تبدیل‌ شد و بسیاری‌ از معابد آن‌ به‌ مسجد و درگاه‌ (خانقاه‌) بدل‌ گشت‌ (سركار، 19, 57). در دورۀ استیلای‌ مسلمانان‌ برهند، بنگال‌ از نخستین‌ نواحی‌ بود كه‌ به‌ استقلال‌ دست‌ یافت‌. اول‌ بار علاءالدین‌ علی‌ شاه‌ (حك‌ 740-746 ق‌ / 1339-1345م‌) در شمال‌ بنگال‌ اعلام‌ استقلال‌ كرد و پایتخت‌ خود را به‌ سبب‌ موقعیت‌ سوق‌الجیشی‌ پاندوا، در این‌ شهر قرار داد (مجومدار، «تاریخ‌ ... » 343).
پس‌ از علاءالدین‌، سلطنت‌ بنگال‌ به‌ برادر رضاعی‌ او حاجی‌ الیاس‌ علایی‌ رسید كه‌ با نام‌ سلطان‌ شمس‌ الدین‌ در پاندوا بر تخت‌ نشست‌ (سلیم‌، 95؛ مجومدار، همان‌، 344). هنگامی‌ كه‌ الیاس‌ درصدد برآمد تا قلمرو حكومت‌ خود را گسترش‌ دهد، فیروز شاه‌ از دهلی‌ در 754ق‌ / / 1353م‌ به‌ بنگال‌ لشكر كشید و چون‌ به‌ پاندوا رسید، خطبه‌ به‌ نام‌ او خواندند و شهر را فیروزآباد نامیدند (بنارسی‌، 583؛ شمس‌ سراج‌، 122؛ مجومدار، همان‌ 328). در این‌ لشكركشی‌ الیاس‌ در دژی‌ در نزدیكی‌ پاندوا موضع‌ گرفت‌ و با وجود پیروزی‌ سپاهیان‌ دهلی‌ بر نیروهای‌ الیاس‌، فیروز شاه‌ بدون‌ بهره‌گیری‌ از این‌ برتری‌ به‌ دهلی‌ بازگشت‌ (همانجا).
الیاس‌ در 758 ق‌ / 1357 م‌ در پاندوا درگذشت‌ و فرزندش‌ سكندر بر جای‌ او نشست‌. او كوششهای‌ دربارِ دهلی‌ برای‌ چیرگی‌ دوباره‌ بر بنگال‌ را بی‌اثر گذاشت‌. دوران‌ حكومت‌ وی‌ با آرامش‌ و پیشرفت‌ همراه‌ بود. سكندر شاه‌ بناهای‌ باشكوه‌ بسیار برپا كرد و مسجد جامعی‌ در 766ق‌ / 1365م‌ ساخت‌ كه‌ امروزه‌ ویرانه‌های‌ آن‌ نشان‌ از شكوه‌ گذشتۀ آن‌ دارد (سلیم‌، 101؛ پاول‌ ـ پرایس‌، 207؛ مجومدار، همان‌، 344).
پس‌ از درگذشت‌ سكندر در 795ق‌ / 1393م‌ غیاث‌الدین‌ اعظم‌ به‌ حكومت‌ رسید. بنا به‌ روایتی‌ او با خواجه‌ حافظ شیرازی‌ مكاتبه‌ داشته‌ است‌. پس‌ از او در 813ق‌ / 1410م‌ پسرش‌ سیف‌الدین‌ حمزه‌ شاه‌ بر تخت‌ نشست‌، اما پس‌ از گذشت‌ یك‌ سال‌ و اندی‌ مغلوب‌ یك‌ راجۀ زمیندار برهمنی‌ شد كه‌ پس‌ از چیرگی‌ بر پاندوا قدرت‌ را به‌ پسر خود واگذار كرد. این‌ پسر پس‌ از اسلام‌ آوردن‌ خود را جلال‌الدین‌ محمدشاه‌ نامید (همان‌، 344-345) كه‌ در گسترش‌ اسلام‌ بسیار كوشید و در دورۀ حكومتش‌ پاندوا به‌ اوج‌ آبادانی‌ خود رسید. جلال‌الدین‌ محمدشاه‌ در 812ق‌ / 1409م‌ پایتخت‌ را از پاندوا به‌ شهر گور منتقل‌ ساخت‌ (سلیم‌، 116-117)؛ با این‌ حال‌ پاندوا بنا به‌ روایتی‌ تا 823 ق‌ / 1420 م‌ و به‌ روایتی‌ دیگر تا 850ق‌ / 1446م‌ با نام‌ فیروزآباد مركز منطقۀ بنگال‌ بود. احتمالاً از این‌ تاریخ‌ تا متروكه‌ شدن‌ پاندوا، این‌ شهر به‌ عنوان‌ استراحتگاه‌ شاهان‌ بنگال‌ مورد استفاده‌ قرار می‌گرفته‌ است‌ (لین‌ پول‌، 164؛ «فرهنگ‌»، XIX / 393).
در طول‌ حیات‌ این‌ شهر، علمای‌ دینی‌ بزرگی‌ در آنجا پرورش‌ یافته‌اند. شیخ‌ جلال‌ الدین‌ تبریزی‌ در سدۀ 8ق‌ / 14م‌ خانقاهی‌ در دئوتله‌ در نزدیكی‌ پاندوا بنا نهاد. شیخ‌ سراج‌ الدین‌ عثمان‌ معروف‌ به‌ اخی‌ سراج‌، طریقۀ چشتیه‌ را در این‌ شهر رواج‌ داد. شیخ‌ علاء الحق‌ و پسرش‌ نور قطب‌ عالم‌ در این‌ شهر به‌ ارشاد می‌پرداختند و نور قطب‌ عالم‌ در آنجا مدرسه‌ای‌ بزرگ‌ و یك‌ بیمارستان‌ ساخت‌ (یاسین‌، 90؛ سلیم‌، 49؛ سركار، 19).

خرابه‌های‌ پاندوا نمونه‌های‌ بسیار جالبی‌ از معماری‌ قدیمی‌ اسلامی‌ را در خود حفظ كرده‌ است‌. این‌ شهر كه‌ مدتها زیر انبوه‌ درختان‌ جنگلی‌ پنهان‌ مانده‌ بود، در دهه‌های‌ اخیر شناسایی‌، و مورد توجه‌ واقع‌ شد. برای‌ نگهداری‌ آثار تاریخی‌ آن‌ نیز كوششهایی‌ به‌ عمل‌ می‌آید. مهم‌ترین‌ بنای‌ بر جای‌ مانده‌ از دورۀ اسلامی‌ در پاندوا مسجد آدینه‌ای‌ است‌ كه‌ سكندر شاه‌ آن‌ را ساخت‌. این‌ بنا با 400 گنبد ــ كه‌ طرح‌ آن‌ تقلیدی‌ از معماری‌ مسجد جامع‌ دمشق‌ است‌ ــ در فاصلۀ 5 / 1 كیلومتری‌ شمال‌ ویرانه‌های‌ شهر پاندوا واقع‌ است («فرهنگ‌»، XIX / 392-394؛ مجومدار، همان‌، 417-418).

مآخذ

سلیم‌، غلامحسین‌، ریاض‌ السلاطین‌، به‌ كوشش‌ عبدالحق‌ عابد، كلكته‌، 1890م‌؛
شمس‌ سراج‌، عفیف‌ الدین‌، تاریخ‌ فیروزشاهی‌، به‌ كوشش‌ ولایت‌ حسین‌، كلكته‌، 1891م‌؛
نیز:

Asiatica;
Banarsi, P. S., «The Tughluqs», A Comprehensive History of India, New Delhi, 1982;
Dey, N. L., The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, Lahore, 1899;
The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972;
Lane-Poole, S., Mediaeval India, Delhi, 1890;
Majumdar, R. C., An Advanced History of India, London, 1958;
id., Ancient India, Delhi, 1960;
id.,«Northern India During A. D 650-750», «Religion and Philosophy», The Classical Age, Bombay, 1970;
Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1947;
Powell - Price, J. C., A History of India, New York, 1955;
Sarkar, J. N., Hindu - Muslim Relatians in Bengal, Delhi, 1985;
Tarn, W. W., The Greeks in Bactria and India, Cambridge, 1951;
Yasin, M., A Social History of Islamic India 1605-1748, New Delhi, 1974.

پرویز امین‌