آستان قدس رضوی

نویسنده (ها) : صادق سجادی - لیلا رضایی - فریبا پات - بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه - کاظم حافظیان رضوی

آخرین بروز رسانی : یکشنبه 25 اسفند 1398 تاریخچه مقاله

آستانِ قدسِ رضوی \ āstān-e qods-e razavi\ ، حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد و مجموعۀ بیوتات وابسته به آن، موقوفات و تشکیلات اداری تابع، که بیشترین بخش آن در همان شهر و در استان خراسان رضوی واقع است.

تاریخچه و تشکیلات آستان قدس

مرقد مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) (۱۴۸ یا ۱۵۱-۲۰۳ق/ ۷۶۵ یا ۷۶۸-۸۱۸م)، هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد (در حال حاضر مرکز استان خراسان رضوی) واقع است. پیکر پاک آن امام (ع) پس از شهادت، کنار قبر هارون‌الرشید (۱۴۸-۱۹۳ق/ ۷۶۵- ۸۰۸م) در دیهی به نام سَناباد، نزدیک نوغان از توابع طوس، به خاک سپرده شد.

تاریخچه

مشهور است که مأمون عباسی (د ۲۱۸ق/ ۸۳۳م) پیش از شهادت امام رضا (ع)، قبه‌ای بر فراز گور هارون ــ قبۀ هارون ــ ساخته بود که امام (ع) نیز زیر همان قبه به خاک سپرده شد. دو متر از دیوار چینه‌ایِ حرم، که بنای آن منسوب به مأمون است، هنوز برجاست و بقیۀ بنا روی همان دیوار ساخته شده است. پس از آن تا روزگار دیلمیان، از تجدید بنا یا مرمت حرم مطهر نشانه‌ای در دست نیست، ولی مسلم است که شیعیان به زیارت این مکان می‌آمده‌اند و بارگاه حضرت مزاری معروف بوده است. سیاحان و جغرافی‌دانانی مانند ابن‌حوقل، اصطخری و مقدسی از آن یاد کرده‌اند.

دیلمیان که امیرانی شیعی بودند، بقعۀ نخستین را به پاره‌ای تزیینات آراستند و در روزگار آنان زیارت حرم رضوی رواج یافت. در سدۀ ۴ق سبکتکین غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او، یمین‌الدوله محمود، حرم را مرمت کرد. علاوه بر او، چند تن از دیگر امیران غزنوی به تکمیل بقعه و آبادانی مشهد دست زدند. در روزگار سنجر سلجوقی (۵۱۱-۵۵۲ ق/ ۱۱۱۷-۱۱۵۷م)، شرف‌الدین ابوطاهر بن ‌سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی بر آن افزود.

کاشیهای هشت‌ضلعی بسیار نفیسِ معروف به «کاشیهای سنجری»، که در ازارۀ حرم به کار رفته است و اکنون با قابهای بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شود، از آثار تَرْکان زُمُرُّد ملک، دختر محمود سلجوقی، است که پس از ۵۵۷‌ ق/ ۱۱۶۱م نصب شده است. این کاشیها گویا به روزگار علاءالدین محمد خوارزمشاه در ۶۱۲ ق/ ۱۲۱۵م مرمت شده باشد. در همین دوره به بقعۀ رضوی چند محراب و تزییناتی افزودند. در ۶۱۸ ق بر اثر حملۀ تولی، پسر چنگیز، به روضۀ مقدس، بقعۀ رضوی آسیب دید. ابن بطوطه که در ۷۳۴ق/ ۱۳۳۳م، یک سده پس از ویرانی طوس مشهد را دیده، به عمارت زیبا و کاشی‌کاری و ضریح نقره‌ای مرقد اشاره کرده است. محتمل است که این عمارت و کاشی‌کاری و آبادانیهای دیگر از ساخته‌های سلطان محمد خدابنده باشد؛ گنبد حرم مطهر نیز از ساخته‌های او ست.

صحن عتیق بارگاه امام رضا (ع)

در روزگار شاهرخ تیموری، همسر او، گوهرشاد آغا (ه‌ م)، آثار ارزنده‌ای در حرم مطهر و اطراف آن احداث کرد، ازجمله دو رواق دارالحُفّاظ و دارالسیاده و مسجد جامع معروف گوهرشاد را در ۸۲۱ ق/ ۱۴۱۸م زیر نظر قوام‌الدین شیرازی، معمار بزرگ، ساخت. در اواخر سدۀ ۹ق، سلطان حسین بایقَرا، که نامش در کتیبۀ سردرِ ایوان طلای «صحن عتیق» آمده است، به پایمردی وزیرش، امیر علیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق کنونی را بنا کرد و این صحن بعدها به‌دستور شاه عباس یکم صفوی توسعه یافت. ایوان معروف به ایوان امیر علیشیر هم در روزگار بایقرا ساخته شد.

صفویان در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد در زمان سلطان محمد خدابنده، و ترمیم و طلاکاری منارِ روزگار غزنویان در زمان شاه‌طهماسب یکم به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. شاه‌عباس یکم، افزون بر توسعۀ صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را که به مرمت نیاز داشت، در خلال سالهای ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/ ۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷م تجدید کرد. کتیبۀ گنبد به خط علیرضا عباسی بر این نکته تصریح دارد. شاه‌عباس همچنین شماری قرآن خطی منسوب به ائمۀ اطهار (ع) به آستان قدس تقدیم، و املاک بسیاری وقف آنجا کرد. شاه‌عباس دوم صحن عتیق را تعمیر و کاشی‌کاری کرد. شاه‌سلیمان گنبد مطهر را، که بر اثر زلزلۀ ۱۰۸۴ق/ ۱۶۷۳م شکاف برداشته بود، به‌تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده است، مرمت کرد و چند مدرسه ساخت. دو بنای مهم آستان قدس ــ رواق الله‌وردی‌خان و رواق حاتم‌خانی ــ از سـاخته‌های الله‌وردی‌خان و حاتم‌بیک اردوبادی، از امیران بزرگ صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربیِ دارالضیافه قرار دارد، از بناهای الله‌وردی‌خان است.

ضریح جدید حرم امام رضا (ع)، موسوم به ضریح آفتاب، که در اسفند ۱۳۷۹ نصب شد.

در روزگار افشاریان، به‌تصریح قصیدۀ فارسی ندیم و کتیبه‌های نگاشته‌شده در ۱۱۴۵ق/ ۱۷۳۲م و ۱۱۴۶ق/ ۱۷۳۳م، به دستور نادرشاه در ایوان طلای صحن عتیق، منار دورۀ غزنویان و ایوان امیرعلیشیر طلاکاری شد و منار دیگری در همان صحن برپا، و اشیایی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم گردید. سقاخانۀ وسط صحن عتیق هم از بناهای نادری است که سنگاب یکپارچۀ آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل‌خان طلایی سقفی بر پایۀ ستونهای مرمر بر فراز آن ساخت و روی آن را با خشتهای طلا تزیین کرد. این سقاخانه، با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است.

در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار، ساختمان صحن جدید آغاز شد، در روزگار محمدشاه ادامه یافت و در زمان ناصرالدین‌شاه به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق، معروف به ایوان شاه‌عباسی، به‌تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در زمان محمدشاه مرمت شده است. توحیدخانۀ مبارکه نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در۱۲۷۶ق/ ۱۸۵۹م مرمت یافته است. همو در ۱۲۷۵ق دستور داد روی نقاشیها و کاشیهای نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. ناصرالدین‌شاه نیز دستور داد ازارۀ دیوار، تا بالای ایوان ناصری، و سقف مقرنس آن را با خشتهای طلا بپوشانند. از همین رو، این ایوان به ایوان ناصری معروف گردید. در زمان مظفرالدین‌شاه نیز هر دو صحن جدید و عتیق تعمیر شد. کتیبه‌ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربیِ صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، مؤید همین نکته است. در پی رویدادهای پس از انقلاب مشروطۀ ایران، ارتش روسیۀ تزاری، به‌بهانۀ حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد، در ۱۳۳۰ق/ ۱۹۱۲م گنبد مطهر را گلوله‌باران کرد و خرابیهایی به بار آورد. پس از چندی حسین‌میرزا نیّرالدوله، والی خراسان، آن خرابیها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد.

پس از روزگار قاجار، شماری از بناهای آستان قدس و خود ضریح مطهر مرمت، و ساختمانهای جدیدی نیز بنیاد شد. در سالهای ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش که فضای حرم از سمت «بالا‌سر مبارک» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتُنی، آن را از نو کاشی‌کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم هم توسعه یافت و به رواق دارُالشُّکر متصل شد. محراب قدیمی این مسجد، که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعۀ خیابانهای اطراف حرم و ایجاد فضای سبز است.

پس از تأسیس جمهوری اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیۀ آستان قدس پدید آمد و ساختمانهای جدیدی بنیاد گردید. در ۱۳۵۸ش، رواقِ «پشت سر مبارک» را توسعه دادند و سال بعد گسترش دو ضلع «پیش روی مبارک» و «پایین پا» به انجام رسید و پایین پا نیز تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بستها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلامی، بنای دو صحن جمهوری اسلامی و قدس، بنای جدید کتابخانه و موزه و بنای رواقی موسوم به دارالولایه را می‌توان نام برد. در این سالها نام صحن عتیق را به صحن انقلاب و صحن موزه را به صحن امام تغییر دادند.

موقوفات

اسناد بسیاری از موقوفات آستان قدس در جنگها یا به علتهای دیگر از میان رفته، و آنچه باقی مانده، بیشتر از عصر صفوی به بعد است. نام همۀ املاکی که وقف آستان بوده، و بعدها تصاحب شده، و از میان رفته، باقی است. عادلشاه افشار صورتی از رَقَبات موقوفه را در «طومارِ علی‌شاه» تنظیم کرد که اکنون در کتابخانه محفوظ است. عضدالملک، نایب‌التولیۀ وقت، در دورۀ قاجار فهرستی از املاک و مستغلات موقوفۀ آستان قدس تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. ناصرالدین‌شاه فرمانی در این باره صادر کرد که در کتابخانۀ آستان محفوظ است.

موقوفات در چند دهۀ اخیر به‌تدریج ثبت شده، و برای همۀ آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.

موقوفات غیرمنقول آستان قدس، علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‌شود. بخش اصلی این موقوفات در مشهد و استانهای خراسان، و بقیه در نقاط دیگر ایران و نیز حتى در برخی از کشورهای دیگر است.

تولیت و تشکیلات اداری

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در دوره‌های پیش از طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم مطهر از قدیم خادمان و مباشرانی داشته است. همچنین اربلی (د ۶۸۳ ق) در کشف الغُمّة از زنی یاد می‌کند که در عصر صفوی، ادارۀ بقعۀ مبارکه را برعهده داشته است. پیش از آن عصر، ادارۀ بقعۀ رضوی را نقیبان برعهده داشتند که بیشتر از سادات و علما بودند. ادارۀ آستان قدس به‌دست نقیبان تا تصرف مشهد در زمان طهماسب صفوی ادامه داشت. پس از آن، شاه‌طهماسب با وقف املاکی، متولی خاصی از جانب خود، و نه از میان نقیبان، معین کرد. نخستین نایب‌التولیۀ آستان قدس در زمان او امیر ابوالولی، پسر میرشاه محمود انجوی‌ شیرازی، بود. در عصر صفویان گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند.

تا اواسط دورۀ قاجاریان، مستوفیان در پایان هر سال صورت جامعی از درآمد و هزینۀ یک‌ساله با ذکر جزئیات تنظیم می‌کردند و به امضا و مهر نایب‌التولیۀ وقت می‌رساندند. ادارۀ آستان قدس از اواسط دورۀ قاجاریان، به‌سبب خرید و فروش منصب نیابت تولیت و فساد متولیان، دچار اختلال شد و رشتۀ کارها از هم گسیخت، تا جایی که پاره‌ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را به تملک خود درآوردند. در ۱۳۰۵ش آیین‌نامه‌ای برای ادارۀ آستان قدس تدوین شد که تا ۱۳۲۸ش نافذ بود. در این سال آیین‌نامۀ جدیدی در ۹ فصل و ۷۶ ماده تدوین، و در ۱۳۴۰ش دو مادۀ دیگر به آن افزوده شد. در ۱۳۵۴ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه‌بندی مشاغل شدند و هر کدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدامْ براساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‌شود. در همین سال، آیین‌نامه‌های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه براساس همین آیین‌نامه‌ها به جریان افتاد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در چگونگی ادارۀ آستان قدس تغییرات گسترده‌ای روی داد. طی حکمی از سوی امام خمینی، در ۲۵ بهمن ۱۳۵۷ شیخ عباس واعظ طبسی تا تعیین تولیت، مسئول حفاظت از متعلقات آستان قدس شد و بعدها در مقام تولیت عظما در این مقام تثبیت گردید. معاونتهای اماکن متبرکه و تشریفات، پشتیبانی و امر برنامه‌ریزی، اراضی و املاک، و فنی و عمرانی موقوفات، با زیرشاخه‌های متعدد خود، به‌منظور نظارت بر فعالیتهای گستردۀ آستان قدس در زمینه‌های مختلف و ایجاد هماهنگی در میان آنها، شکل گرفتند. سازمان اقتصادی آستان قدس رضوی با ۴ گروه کشاورزی، صنعت و معدن، منطقۀ آزاد و خدمات زیربنایی سرخس، و خدمات و عمران و زیرگروههای متعددش، به‌منظور برقراری هماهنگی و وحدت روش در شرکتها و مؤسسات اقتصادی زیر نظر آستان قدس، در ۱۳۷۶ش تأسیس شد. ۱۶ مؤسسۀ فرهنگی و اجتماعی هم امور فرهنگی و اجتماعی آستان قدس را سرپرستی می‌کنند. شورای اداری و استخدامی آستان قدس رضوی در ۱۳۸۰ش تشکیل شد. این شورا بر سیاست‌گذاری، تشکیلات، روشها و هماهنگی میان واحدهای تابع آستان قدس نظارت می‌کند. ایجاد تحول در زمینه‌ها و فعالیتهای مختلف آستان قدس از چند سال پیش در دست بررسی است.

مجموع کارکنان شاغل و اعضای افتخاری دوایر تابع آستان قدس را نزدیک به ۲۰ هزار تن تخمین می‌زنند.

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة ‌الارض، به‌کوشش یوهانس هندریک کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸-۱۹۳۹م؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌طقطقى، محمد، الفخری، بیروت، ۱۴۰۱ق؛ ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان، به‌کوشش جعفر سلطان‌القرائی، تهران، ۱۳۴۴-۱۳۴۹ش؛ ابوالفدا، اسماعیل، تقویم البلدان، به‌کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م؛ ادیب هروی، محمدحسن، حدیقة ‌الرضویه، مشهد، ۱۳۲۶ش؛ اربلی، علی، کشف الغمة، بیروت، ۱۴۰۱ق؛ آستان قدس رضوی: دیروز و امروز، آستان قدس رضوی، مشهد، بی‌تا؛ استرابادی، جهانگشای نادری؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک و ممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۷ش؛ اعتضادپور، علی، «ابنیۀ آستان قدس»، نامۀ آستان قدس، ۱۳۴۴ش، دورۀ ۶، شم‌ ۲، ۳؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۰۱ق؛ انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ بارتولد، و. و.، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزۀ سردادور، تهران، ۱۳۵۸ش؛ «برنامه‌های تحول در نظام اداری آستان قدس [گزارش داخلی]»، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۸۴ش؛ بیهقی، ابوالفضل محمد، تاریخ بیهقی، به‌کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، ۱۳۶۳ش؛ پایگاه اطلاع‌رسانی آستان‌قدس رضوی[۱] (تیر ۱۳۸۵)؛ پوپ، آرثر آپم، «حرم مطهر امام ‌رضا در مشهد»، ترجمۀ محمدعلی صبوری، نامۀ آستان قدس،۱۳۴۷ش، دورۀ ۸، شم‌ ۱؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به‌کوشش گای لسترینج، تهران،۱۳۶۲ش؛ خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، تهران، ۱۳۵۲ش؛ خـواندمیر، حبیب السیر؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۹۰ق؛ رضوان، محمدحسن، «ساختمان جدید بستهای آستان قدس»، نامۀ آستان قدس، ۱۳۴۳ش، دورۀ ۶، شم‌ ۱۹؛ سعیدی، غلامرضا، «تحقیـقـات تـاریخی خـراسان»، نـامۀ آستـان قـدس، ۱۳۴۳ش، دورۀ ۶، شم‌ ۱۷؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۶م؛ طبرسی، فضل‌، اعلام الورى، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م؛ قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبار العباد، دار صادر، بیروت، بی‌تا؛ محمدکاظم مروی، عالم‌آرای نادری، به‌کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، دار الاندلس، بیروت، بی‌تا؛ مفید، محمد، الارشاد، ترجمۀ محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، ۱۳۵۱ش؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به‌کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م؛ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، به‌کوشش کلمان اَمبو اوار (ض: هوار)، پاریس، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م؛ مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان‌قدس رضوی، آستان قدس، تهران، ۱۳۴۸ش؛ مولوی، عبدالمجید، «نظری به حریم پاک امام»، نامۀ آستان قدس، ۱۳۴۴ش، دورۀ ۶، شم‌ ۲۰؛ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، تاریخ روضة الصفا (چ انتشارات مرکزی، خیام، پیروز)، تهران، ۱۳۳۸-۱۳۳۹ش؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ خراسان، به‌کوشش محمدحسن خان‌ اعتمادالسلطنه، تهران، ۱۳۰۶ق؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، بیروت، ۱۹۵۶م.

صادق سجادی (دبا)

کتابخانه

نام کنونی آن «کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی» است و از کهن‌ترین و مهم‌ترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام در شهر مشهد و از معتبرترین و ارزشمندترین کتابخانه‌ها از لحاظ منابع اسلامی و آثار نفیس به‌شمار می‌رود. در منابع تاریخی از این کتابخانه با نامهایی چون قرآن‌خانۀ حضرت، کتابخانۀ مبارکۀ آستانۀ مقدسه، کتابخانۀ سرکار فیض آثار، کتابخانۀ مشهد رضا، کتابخانۀ مقدسۀ روضۀ مرضیۀ رضویه و کتابخانۀ مبارکۀ رضویه یاد کرده‌اند. در منابع جدید معمولاً با عنوان کتابخانۀ آستان قدس رضوی از آن نام می‌برند.

تاریخ دقیق تأسیس کتابخانه را با قطعیت نمی‌توان تعیین کرد، اما با توجه به قراین تاریخی، وقف‌نامه‌های مرقوم در پشت برخی از کتابها، قرآنهای خطی موجود و قرآنی که در ۳۶۳ق/ ۹۷۴م وقف شده، می‌توان قدمت محلی را که آثاری در آن حفظ می‌شده است، تخمین زد. در مجموعۀ این کتابخانه جزواتی دیده می‌شود که تاریخ وقف آنها ۴۲۱ق/ ۱۰۳۰م است و نیز قرآنی متعلق به سدۀ ۵ ق که یکی از شاهزادگان دیلمی وقف کرده است (اوکتایی، «کتابخانه...»، شم‌ ۴، ص ۵۵؛ احتشام کاویانیان، ۲۹۵؛ دشتی، ۶۴۸؛ «تاریخچۀ کتابخانه»، ۴). از عنوان «خزانة الکتب» در وقف‌نامۀ غایة ‌الاصول (۸۲۵ق) و نیز از تعبیر «کتابخانۀ مبارک» در نسخه‌ای از تفسیر ابوالفتوح که در ۸۶۱ ق به کتابخانه وقف شده است، برمی‌آید که کتابخانه در سدۀ ۹ق دایر بوده است. کتابخانه در حملۀ ازبکان به خراسان (۹۸۸ق) تاراج شد و بسیاری از قرآنها و کتب نفیس آن از میان رفت. شاه‌عباس اول صفوی با گردآوری کتابهای باقی‌مانده و کتابهایی که خود یا شیخ بهایی وقف کرد، کتابخانۀ جدیدی بنیاد نهاد و مدیری نیز برای ادارۀ آن تعیین کرد. نادرشاه افشار نیز کتابهایی وقف کتابخانه کرد (اسکندربیک منشی، ۴۰۹، ۴۱۳؛ اوکتایی، مقدمه...، ۳؛ قزوینی، ۲۴۰؛ مولوی، ۳۲۲). از حدود ۱۱۵۰ق/ ۱۷۳۷م مکانی ویژه برای کتابخانه در نظر گرفته شد.

در عصر قاجار نیز از کتابخانه استفاده می‌شد، اما توجه جدی به آن از دهۀ نخست ۱۳۰۰ش به بعد آغاز گردید که اشخاصی نظیر محمد ولی‌خان اسدی نیابت تولیت آستان قدس را عهده‌دار شدند. با اقدامات آنها مخزن کتابخانه از قرائت‌خانه جدا شد و توسعه یافت، فهرست کتابخانه برای عموم چاپ و توزیع، و بر شمار کتابها نیز افزوده شد (اوکتایی، «کتابخانه»، شم‌ ۵، ص ۳۴-۳۵؛ ولایی، ۶۲۴).

بنای مستقل و خاص برای کتابخانه در ۱۳۳۰ش، در ضلع شمال شرقی صحنی، احداث شد که اکنون صحن امام خمینی نام دارد. از ۱۳۳۴ش برخی وسایل جدید برای کتابخانه تهیه شد و در ۱۳۵۶ش فضای جدید و وسیعی در طبقۀ فوقانی موزۀ آستان قدس به کتابخانه اختصاص یافت. بنای جدید کتابخانه، با ۳۰ هزار مترمربع زیربنا و با الهام از معماری اسلامی ـ ایرانی، از ۱۳۶۰ش آغاز شد و در ۱۳۷۴ش به بهره‌برداری رسید. سازمان و تشکیلات جدیدی نیز با نام سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از ۱۳۷۴ش آغاز به کار کرد که از ۷ اداره (اداره‌های خدمات کتابداری، مخطوطات، اسناد، کتابخانۀ عمومی، کتابخانه‌های وابسته، امور عمومی و موزه‌ها) و چند واحد تشکیل می‌شود. به‌جز کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، تا ۱۳۸۳ش، ۴۷ کتابخانۀ عمومی در مشهد و دیگر شهرها، و یک کتابخانۀ وقفی در لکهنو (هند)، کتابخانه و موزۀ ملک در تهران، و کتابخانۀ وزیری در یزد زیر نظر همین تشکیلات جدید اداره می‌شدند (دشتی، ۶۶۹؛ «کتابخانه‌های وابسته...»، ۶۸۵- ۶۹۵).

مجموعۀ کتابهای کتابخانۀ مرکزی آستان قدس را حدود یک‌ میلیون نسخه تخمین می‌زنند. ۲۴۲،۲۷ نسخۀ خطی که از نفیس‌ترین مجموعه‌های خطی جهان است، ۹۴۰،۲ نسخۀ کامل قرآن خطی که شماری از آنها در جهان بی‌مانند و منحصر به فرد است، ۱۱۹،۸ نسخه جزوات قرآنی، ۹۱۹،۱ نسخۀ عکسی، ۹۳۰ وقف‌نامه که شماری از آنها در زمرۀ اسناد تاریخی مهم به‌شمار می‌آید و مجموعۀ کتابهای چاپ سنگی شامل ۹۴۱،۳ عنوان (۴۶۹،۳۵ نسخه) به زبانهای فارسی و عربی در موضوعات مختلف در این مجموعه نگاهداری می‌شود. کتابهای چاپیِ کل مجموعه‌های تابع کتابخانه بیش از ۰۰۰،۱۰۰،۱ جلد، و به بیش از ۵۰ زبان است. نشریات بالغ بر ۴۵۰،۵ عنوان (۲۴ هزار دوره) به زبانهای فارسی، ‌عربی، انگلیسی و دیگر زبانهاست. بیش از ۴ میلیون برگ سند، ۶۱۰،۴۷ حلقه میکروفیلم نسخه‌های خطی و شماری لوح فشرده در این کتابخانه نگاهداری می‌شود.

کتابخانۀ آستان قدس رضوی به پیشرفته‌ترین استانداردهای جهانی حفاظت از منابع کتابخانه‌ای مجهز شده است و از حیث ساختار و تشکیلات با سازمان‌دهی مجهزترین کتابخانه‌های بزرگ جهان برابری می‌کند (گلچین معانی، «الف»؛ «مجموعۀ منابع»؛ دیشیدی، ۶۴۲-۶۴۶). کتابخانۀ مرکزی از نظر اداری و تأمین بودجه تابع حوزۀ معاونت فرهنگی آستان قدس است. این کتابخانه‌ با کتابخانه‌های بزرگ ایران و جهان و شماری از مراکز علمی و معتبر جهان در ارتباط، و استفاده از آن برای عموم آزاد است. درآمد فروش روزانۀ بلیت موزه‌های آستان قدس نیز صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‌شود. موزۀ آستان قدس نیز، که از ۱۳۷۴ش یکی از واحدهای سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به‌شمار می‌رود، حاوی اشیاء نفیس و اغلب بی‌مانندی است که در خلال سده‌های متمادی گرد آمده‌اند.

مآخذ

احتشام کاویانیان، محمد، شمس الشموس، مشهد، ۱۳۵۴ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی؛ اوکتایی، «کتابخانۀ آستان قدس»، نامۀ آستان قدس، شم‌ ۴ (فروردین ۱۳۴۰)؛ همو، همان، شم‌ ۵ (اردیبهشت ۱۳۴۰)؛ همو، مقدمه بر فهرست کتب کتابخانۀ مبارکۀ آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۰۵ش؛ «تاریخچۀ کتابخانه»، حرم، شم‌ ۷۵؛ دشتی، محمد، «کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامـی، مشهد، ۱۳۷۴ش، ج ۲؛ دیشیدی، رضـا، «گـزارش فنی دربـارۀ کتـابخانۀ جدید آستان قدس رضوی»، همان؛ قزوینی، محمد، بیست مقالۀ قزوینی، تهران، ۱۳۳۲ش، ج ۲؛ «کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، مشهد، ۱۳۷۴ش، ج ۲؛ گلچین معانی، احمد، راهنمای گنجینۀ قرآن، مشهد، ۱۳۴۷ش؛ «مجموعۀ منابع»، پایگاه اینترنتی سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (آذر ۱۳۸۳)؛ مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، تهران، ۱۳۵۵ش، ج ۱؛ ولایی، مهدی، «تاریخ کتابخانۀ آستان قدس رضوی»، مجموعه‌مقالات کنگرۀ بین‌المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، مشهد، ۱۳۷۴ش، ج ۲.

صادق سجادی/ کاظم حافظیان رضوی

انتشارات

واحد انتشارات آستان قدس رضوی از واحدهای فرهنگی این آستان (تأسیس: ۱۳۶۲ش) است و وظیفۀ تألیف، ترجمه، تصحیح، چاپ و نشر آثار ارزندۀ مربوط به فرهنگ و معارف اسلامی و تحقیقات جدید در زمینۀ علوم و فنون مختلف را بر عهده دارد. سابقۀ فعالیتهای انتشاراتی آستان قدس به ۱۳۵۵ش بازمی‌گردد که کتاب فرهنگ لغات قرآن (بر اساس قرآن مترجم ۵۵۶ق)، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه و دورۀ جدید نامۀ آستان قدس در آن سال منتشر شد ( آستان...، ۲۰۴).

تشکیلات ‌انتشارات ‌زیر نظر مدیر و هیئت‌ مدیره‌ای که از سوی تولیت آستان‌ قدس تعیین‌ می‌شود، در دو بخش‌ چاپخانه و انتشارات، به فعالیت می‌پردازد ( انقلاب...، ۲۴۳). چاپخانۀ انتشارات با دستگاههای جدید چاپ، در ۱۳۶۴ش در مشهد تأسیس شد (عطاردی، ۴۷۱) و پس از آن، آستان قدس رضوی برای توسعۀ واحدهای‌ فرهنگی خود، شرکت به نشر را در تهران با هدف توزیع و فروش آثار انتشار یافته از سوی نهادهای فرهنگی آستان ‌قدس، در ۱۳۶۵ش خرید و دفتر مرکزی این شرکت در ۱۳۷۵ش به مشهد انتقال یافت. آستان قدس رضوی، با ادغام بخش انتشارات مؤسسۀ چاپ و انتشارات، تغییر در فروشگاهها، ایجاد فروشگاههای جدید و حذف مسئولیت نشر در برخی نهادهای تابع آستان قدس، فعالیت انتشاراتی را در ۱۳۷۶ش متمرکز، و دور جدیدی از فعالیتها را آغاز کرد (عطاردی، همان‌جا).

انتشارات آستان قدس به لحاظ دستیابی به منابع غنی کتابخانۀ آستان و به‌ویژه نسخ خطی کم‌نظیر فارسی و عربی و باتوجه به امکان همکاری شمار کثیری از دانشگاهیان و استادان حوزه در مشهد و شهرهای دیگر، امکانات گسترده‌ای برای فعالیت در زمینه‌های مختلف دارد. هم‌اکنون ۱۳ گروه تخصصی (معارف اسلامی، زبان و ادبیات فارسی و زبان‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، مهندسی، علوم، زبانهای خارجی، روانشناسی اسلامی، پزشکی، ویرایش، نوسوادان، کشاورزی و مرکز بحارالانوار) با آن همکاری دارند ( انقلاب، ۲۴۳-۲۴۴). انتشارات آستان قدس، علاوه بر نشر کتاب، به نشر جزوه، دیوارکوب (پوستر)، ویژه‌نامه و اهدای کتاب به کتابخانه‌ها نیز می‌پردازد. چاپ و نشر آثار مذهبی نفیس، آثار مختص گروههای مختلف سنی کودک و نوجوان، آثار دانشگاهی و عمومی از فعالیتهای اصلی این مؤسسۀ انتشاراتی است. شماری از انتشارات این واحد در سالهای اخیر جوایز کتاب را دریافت کرده، و برخی از آنها در شمار منابع مرجع و مستند تحقیقی قرار گرفته است (همان‌جا؛ عطاردی، ۴۷۱-۴۷۲). شرکت به نشر در مشهد، تهران و شماری از شهرهای ایران فروشگاه و نمایندگی توزیع و فروش دارد (همان‌جاها). اطلاعات مربوط به این انتشارات از راه پایگاه اینترنتی دستیاب است (نک‌ : مآخذ).

مآخذ

آستان قدس رضوی: دیروز و امروز، آستان قدس رضوی، مشهد، بی‌تا؛ انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی (مهر ۱۳۸۶)؛ عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱.

لیلا رضایی

بنیاد پژوهشهای اسلامی

این نهاد فرهنگی و پژوهشی، که وابسته به آستان قدس رضوی است (تأسیس: ۱۳۶۳ش)، با هدف نشر و ترویج فرهنگ اسلامی، ارائۀ خدمات فرهنگی به منظور ارتقای سطح فرهنگ دینی و پژوهشهای علمی در حوزۀ علوم اسلامی و به‌ویژه زبان فارسی، فعالیتهای خود را از ۱۳۶۴ش آغاز کرد و هیئت مدیره و سرپرست آن از سوی نمایندۀ امام خمینی و تولیت عظمای آستان قدس رضوی معین شد. انتخاب هیئت مدیره (شامل ۷ تن از استادان حوزه و دانشگاه و یک بازرس رسمی)، مدیرعامل و همچنین تدوین خط مشی کلی بنیاد در حوزۀ اختیارات تولیت آستان قدس رضوی است (عطاردی، ۴۶۹؛ پایگاه اطلاع‌رسانی...).

فعالیتهای پژوهشی بنیاد زیر نظر معاونت طرحها و امور پژوهشی و در قالب ۱۵ گروه تخصصی (کودک و نوجوان، تاریخ اسلام، حـدیث، قـرآن، فقه و اصول، ترجمۀ عربی، تصحیح متـون اسلامی، ترجمۀ زبانهای اروپایی، جغرافیای ممالک اسلامی، کتاب‌شناسی،کلام و فلسفۀ اسلامی، رجال و تراجم، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، خراسان‌شناسی، و مجلۀ مشکٰوة) انجام می‌شود (پایگاه اطلاع‌رسانی‌). مرکز خراسان‌شناسی آستان قدس، پس از ادغام در بنیاد پژوهشهای اسلامی، با چند گروه تخصصی (حضرت رضا (ع)، تاریخ و جغرافیای تاریخی، فرهنگ عامه و مردم‌شناسی، پژوهشهای اجتماعی، رجال و مفاخر فرهنگی، تاریخ تمدن و باستان‌شناسی، مطالعات مشترک فرهنگی خراسان و آسیای مرکزی، متون و ادبیات خراسان و هنرهای سنتی) از زیرمجموعه‌های آن بنیاد به‌شمار می‌رود (همان‌جا).

بنیاد پژوهشهای اسلامی، در راستای فعالیتهای برون‌مرزی، فعالیتهای فرهنگی خود را با اعزام نماینده‌ای به هند از ۱۳۶۵ش آغاز کرد و دفتر نمایندگی آن در لبنان در ۱۳۷۰ش تأسیس شد که همین دفتر اکنون نمایندگی آستان قدس رضوی را در بیروت بر عهده دارد. بنیادْ دوره‌هایی از منابع اسلامی را برای مدرسه‌های علمیۀ افغانستان، مراکز علمی پاکستان و نمایندگیهای سیاسی ایران در کشورهای منطقه ارسال می‌کند؛ نیز از آغاز تأسیس تا کنون، همایشهای ملی و بین‌المللی بسیاری را در زمینه‌های مختلف و مرتبط با قلمرو فعالیتهای خود برگزار کرده است (همان‌جا؛ مشکوة، ۲۱۸).

شورای نشر نفایس بنیاد، متشکل از ۷ تن از کارشناسان بنیاد و کتابخانۀ مرکزی، با هدف شناسایی، انتخاب و فراهم آوردن امکانات لازم برای نشر نفایس خطی آستان قدس رضوی و تهیۀ عکس از این نسخه‌ها، در خرداد ۱۳۶۵ تشکیل شد ( آشنایی...، ۵۱۴). واحد نشر بنیاد بیش از ۵۰۰،۱ عنوان کتاب و نسخۀ خطی، که شماری از آنها از مراجع مهم پژوهشی است، تا پایان ۱۳۸۴ش منتشر کرده است(یادداشت مؤلف). فصلنامۀ مشکٰوة، به زبان فارسی، که سخنگوی رسمی این نهاد به شمار می‌آید، فصلنامۀ المصباح، به زبان عربی، و تحقیقات جغرافیایی از نشریه‌های وابسته به این بنیادند ( آشنایی، ۴۳).

مآخذ

آشنایی با بنیاد پژوهشهای اسلامی، آستان قدس، مشهد، بی‌تا؛ پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی۱ (خرداد ۱۳۸۵)؛ عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱؛ مشکٰوة، شم‌ ۳۳ (زمستان ۱۳۷۰)؛ نیز: یادداشت مؤلف.

فریبا پات

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

این دانشگاه پس از انقلاب، در ۱۳۶۳ش در کنار بست طبرسی، نزدیک ایوان عباس احداث شد و به‌جای مدرسۀ قدیم میرزا جعفر، به انضمام مدرسۀ خیرات‌خان و چند ساختمان اطراف آن، بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی رضوی در ۱۳۸۵ش ۷۰۰ دانشجو داشت که ۴۰ تن از آنان خارجی بودند. دانشگاه در ۳ سطح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می‌پذیرد. دوره‌های کارشناسی شامل رشته‌های علوم قرآنی و حدیث، فلسفه و کلام اسلامی، ادبیات عرب، ادبیات فارسی، تاریخ اسلام، تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، حقوق و علوم حدیث است. در دورۀ کارشناسی ارشد رشته‌های حقوق خصوصی، حقوق بین‌الملل، حقوق جزا و جرم‌شناسی و حقوق اسلامی نیز تدریس می‌شود.

نخستین آزمون ورودی دورۀ دکتری این دانشگاه در رشتۀ علوم قرآنی و حقوق خصوصی در ۱۳۸۱ش برگزار شد.

مأخذ

پایگاه اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی (مهر ۱۳۸۶).

بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه