خويش منتهى مى‌گردد، نتيجه‌اى كه به هيچ وجه آقاى رابرت كين با آن موافق نيست.

راه ديگر اين است كه گفته شود علّت و دليلى فاعل را بر انتخاب يكى از دو راه واداشته است، كه اگر آن علّت و دليل در كار نبود هيچگاه فاعل به انتخاب آن گزينه معيّن دست نمى‌زد. لكن اين راه نيز به جبر منتهى مى‌شود، نتيجه‌اى كه همچون نتيجه راه نخست آقاى رابرت كين را به‌هيچ‌وجه راضى نمى‌كند، و مورد پذيرش وى نيست.

2. در تبيين رفتارهاى خود شكل دهنده، رابرت كين‌[1] تأكيد فراوانى بر اين مطلب دارد كه آنچه رفتارهاى خود شكل دهنده را بوجود مى‌آورد رقابت بغرنج و تضاد پيچيده‌اى است كه درون دستگاه عصبى ميان دو حركت متضاد پديد مى‌آيد. در اينجا مقدمه‌اى وجود دارد و نتيجه‌اى: مقدمه عبارت است از رقابت و درگيرى دو حركت هيجانى متضاد درون شبكه‌هاى عصبى به ويژه در مركز آن درون مغز، و نتيجه عبارت است از تصميم و انتخاب آزادانه فاعل و قدرت كنترل او بر فعل خويش. لكن آن مقدمه به هيچ وجه با اين نتيجه سازگار نيست، آنچه نتيجه منطقى و طبيعى آن مقدمه است سردرگمى و حيرت هرچه بيشتر فاعل و سرانجام عدم قدرت بر تصميم‌گيرى، و در نهايت، عدم تحقق انتخاب و عدم صدور فعل آزاد است. معلوم نيست چگونه و از چه طريقى از درون آن مقدمه كه متضمن چيزى جز بغرنجى و پيچيدگى و تضاد و درگيرى نيست اين نتيجه قطعى و خالى از ترديد و حيرت يعنى تصميم‌گيرى و انتخاب يك گزينه، خاص برون مى‌آيد؟!

3. و سرانجام به نظر مى‌رسد نظريه نفى جبر علّى‌[2] پيشنهاد روشنى جهت حل مشكل اصلى آزادى انسان و نحوه سازگارى آن با قانون علّيت عمومى ارائه نكرده است. زيرا سؤال اصلى در اين زمينه همچنان بدون پاسخ باقى است، كه اگر قانون علّيّت عمومى فعل فاعل آزاد را شامل است چگونه مى‌توان آزادى او را توجيه كرد؟ زيرا علّيّت از ايجاب و جبر قابل تفكيك نيست- توضيح آن در فصل پيشين گذشت-، و اگر قانون علّيت عمومى شامل فعل فاعل آزاد نيست نتيجه آن تصادفى بودن و در كنترل فاعل نبودن فعل اوست، كه اين نيز با آزادى و مسئوليت فاعل به هيچ وجه سازگار نيست.

[1] .Robert Kane .

[2] .Causal Indeter minism .