56. آيا انسان نوع واحد است يا انواع متعدد؟

به نظر صاحب اسفار (باب تناسخ، ج 9) تميز انسان از ساير حيوانات به ناطقيت اوست و از اين لحاظ، تمام انسانها نوع واحد هستند، لكن تميز انسانها از يكديگر به فصول مميزه ديگرى است كه از صفات و ملكات نفسانى آنها نشأت مى گيرد.

مشاراليه، اين صفات را ذاتى هر فرد ميداند، نه عارضى، پس تفاوت و تمايز واقعى ميان افراد به رنگ و شكل و كم و كيف نيست كه مميز واقعى همان صفات و ملكات اوست كه شاكله وى را تشكيل مى دهد، وهمين شاكله صورت برزخى انسان است كه در نشأت آخرت با آن ظاهر مى شود، بعضى به صورت انسان و برخى ديگر به صورت حيوانات از قبيل ميمون و خوك و درندگان و چرندگان.

ممكن است يك انسان در مراحل مختلف زندگى داراى صورتهاى گوناگون باشد و در قيامت با تمام آن صورتها ظاهر شود، از اين رو نامبرده باور دارد انسانها داراى انواع مختلف اند، يك انسان ممكن است در هر مرحله از وجود نوع خاصى باشد و اينكه انسان را نوع واحد دانسته اند اين يك حكم ابتدايى و سطحى است كه در مقايسه با ساير حيوانات در يك نظر ايراد شده است و الا حقيقت امر غير از اين است. در اين مورد بايد تأمل نمود كه آيا يك فرد انسان بر اين نظريه در طول عمر چند حقيقت را پشت سر مى گذارد؟ آيا قلب حقايق و زوال آنها ممكن است؟ آيا تغيير صفات ذاتى ممكن است؟ بنابراين فرق ذاتى و عرضى چه ميشود؟ موضوع اين صفات متغيره چيست؟ اگر روح است حقيقت ارواح انسان يكى است يا متغير؟ اگر يكى است آن حقيقت‌