ميداند كه جواب مذكور قناعتبخش نيست زيرا اگر تحول آلات توليد عامل و سبب نمو علم و ادراك باشد چرا در زندگى حيوان چنين تحولى رخ نداد؟ علاوتا اگر اين جواب درست باشد موجبى ديده نميشود كه از ميان تمام اوضاع اجتماعى تنها وسائل توليد را در صحنه تاثير ظاهر نمود بلكه ممكن است بگوئيم كه افكار و علوم انسانى عامل تحول تمام اوضاع اجتماعى اعم از اقتصادى و سياسى و اخلاقى و غيره ميباشد و تحول اوضاع اجتماعى سبب پيشرفت و انكشاف علوم انسانى مى‌گردد نه اينكه اوضاع اجتماعى را معلول وسائل توليد بدانيم و تحول وسائل توليد را معلول افكار و افكار را معلول وسائل توليد بدانيم.

يعنى اين دو را تسلسل را نبايد بين وسائل توليد و افكار انداخت كه در نتيجه سائر حيثيات انسانى را بدروغ و باطل، مستند بوسائل توليد نمود، بلكه ميشود كه‌