...

در تبيين اوليه دلايل عدم مشابهت تحولات جمعيتى اديان در دهه‌هاى گذشته و آينده، مى‌توان آنها را به دو دسته عوامل جبرى و عوامل اختيارى تقسيم كرد. احتمالا تبديل بوداييستها به بى‌دين‌ها در حوزه تحولات جبرى قرار مى‌گيرد (به دليل شرايط كمونيستى حاكم بر چين دوران مائو) و تبديل مسيحيان به بى‌دين‌ها در حوزه اختيار (تحولات منتهى به رشد سكولاريزم در نظامهاى ليبرال سرمايه‌دارى) به نظر مى‌رسد كه با خاتمه حيات مائوئيسم در چين و تحولات آينده، مى‌توان حداقل حدس زد كه بازگشت به دين- حتى در حد آنچه كه در كشورهاى مسلمان آسياى ميانه نسبت به اجراى برخى مناسك اسلامى اتفاق افتاده‌قابل پيش‌بينى است.

از سويى در حوزه مسيحيت نيز تحولاتى در دين‌گرايى ديده شده و اين همان چيزى است كه هانتينگتون در بحث برخورد تمدن‌ها مطرح و انديشمندانى چون جوج ويگل، تحت عنوان غير مادى شدن جهان گفته‌اند كه غير مادى (مذهبى) شدن جهان يكى از واقعيتهاى برجسته در زندگى اواخر قرن بيستم است.

هانتينگتون معتقد است كه نوعى خلاء هويت در جهان پس از فروپاشى اتحاد جماهير شوروى و پايان جنگ سرد شكل گرفت كه خودآگاهى تمدنى‌