كه موافق كمال آن بود و مطابق منفعتى كه منوطست بآن چون دادن عين هيئتى را كه مطابق ابصار است و اذن شكلى را كه موافق استماع است و بر همين قياس است انف و يد و رجلين و لسان و يا عطا فرموده خلقت و طبيعت هر يك را از خلايق هر چيزى را كه بآن محتاجند و استقلال ايشان در وجود و معاش بدانست و بنا بر اينمعنى خلقه مفعول اول اعطا است و تقديم مفعول ثانى بر آن بجهة آنست كه مقصود بيان معطى به است و يا عطا نموده هر حيوانى را نظير آن را در خلق و صورت و راه ازدواج و امتزاج باو نمود چون رجل با مرئه و بعير با ناقه و ثور با بقره و غير آن و مزاوجه نفرموده هيچ شي‌ء را بغير جنس خودش و بر خلاف خلق خودش‌ ثُمَّ هَدى‌ پس راه نمود يعنى شناسا ساخته او را بكيفيت انتفاع بآنچه باو عطا كرده و بچگونگى توسل بآن چيز در بقا و كمال خود بر وجه اختيار يا از روى طبع يا عطا كرده هر شي‌ء را كه آفريده شده است از نعم دنيويه كه آن مطعم و مشرب و منكحست و ساير آنچه بدان منتفع ميشوند پس راه نموده ايشان را بطريق معاش دنيويه و امور دينيه تا بآن متوصل شده بنعيم آخرت فايز شوند و بنا بر اين خلق بمعنى مخلوق است و صفة كل شي‌ء و مفعول ثانى محذوفست و قراءة خلقه بفعل مؤيد اينمعنى است و بدانكه اينكلام معجز نظام جوابيست در غاية بلاغت با وجود نهايت اختصار و ايجاز معربست از احوال جميع موجودات بر حسب مراتب و دال بر آنكه غنى كه قادر بالذات و منعم على الاطلاق است او سبحانه است و جميع ما عداى او مفتقرند باو و منعم عليه‌اند در حد ذات و صفات و افعال خود و از اينجهت بود كه فرعون چون اينكلام بشنيد باهت و متحير شد و وى را هيچ نتوانست گفت و بجهة خوف آنكه مبادا قوم او چون در اين سخن تفكر كنند او را گذاشته بعبادت چنين خدايى ميل كنند صرف كلام از اين نموده سر رشته سخن را بجاى ديگر كشيد و بجهة تعجيز موسى على نبينا و عليه السلم‌ قالَ‌ گفت اى موسى‌ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى‌ پس چيست حال اهل قرنهاى نخستين چون قوم نوح و عاد و ثمود كه خداى ترا نپرستيدند يعنى آيا ايشان بعد از موت در سعادت و دولت‌اند يا شقاوت و نكبت‌ قالَ‌ گفت موسى‌ عِلْمُها دانستن حال و مال آن گروه‌ عِنْدَ رَبِّي‌ نزد آفريدگار منست يعنى اين از علم غيب است و بغير او سبحانه كسى علم بآن ندارد فِي كِتابٍ‌ ثابت گشته و نوشته شده در لوح محفوظ يعنى اعمال ايشان محفوظ است نزد او و بر وفق او جزا و سزا خواهند ديد و مى‌تواند بود كه اينجواب تمثيل باشد از براى تمكن او سبحانه در علم خود به آنچه عالم استحفاظ آن كند و مقيد سازد آن را به كتبته و مؤيد اينست قوله‌ لا يَضِلُ‌ خطا