است و مجرد از معنى حال هم چنان كه لام در يا اللَّه كه محض تعويض است و مجرد از تعريف پس جايز باشد اقتران آن بحرف استقبال و قوله‌ أَ وَ لا يَذْكُرُ الْإِنْسانُ‌ عطف است بر يقول و توسيط همزه انكار ميان آن و ميان عاطف با آنكه تقدم همزه است بر معطوف و معطوف عليه بجهت دلالتست بر آنكه منكر با لذات معطوف است و معطوف عليه ناشى از آن يعنى آيا نمى‌انديشد و ياد نميكند آن آدمى‌ أَنَّا خَلَقْناهُ‌ آن را كه ما بيافريديم او را مِنْ قَبْلُ‌ پيش از اين‌ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً و نبود چيزى بلكه عدم صرف بود يعنى بايد كه متذكر اينمعنى شود كه ايجاد معدوم اعجب است از جمع مواد بعد از تفريق آن و اعاده مثل آنچه در آن بود از اعراض اگر كسى گويد چگونه نشاه اولى دلالت كند بر نشاه ثانيه و حال آنكه ما قادريم بر حركات و سكنات و اصوات و غير آن و بر اعاده او قدرت نداريم گوئيم افعال خدا مغاير افعال ما است چه حق سبحانه خلق اجسام ميكند و در آن و بقاى آن جايز است در همه زمان پس لا محاله قادر باشد بر اعاده آن بخلاف افعال ما كه متصف ببقا نيست پس اعاده بر آن صحيح نباشد و ديگر آنكه مراد آنست كه ابتداء اصعب است از اعاده پس هر گاه كه او بر ابتدا قادر باشد بر اعاده نيز قادر خواهد بود بطريق اولى و نيز استدلال فرمود بخلق اجسام بر آنكه قادر بالذاتست و قدرت او شامل هر چيزيست كه صحيح باشد وجود او پس از اينجا معلوم ميشود قدرت او بر اعاده آن و بعد از آن بجهة تحقيق امر اعاده ميفرمايد كه‌ فَوَ رَبِّكَ‌ پس سوگند بپروردگار تو كه بوقت قيام قيامت‌ لَنَحْشُرَنَّهُمْ‌ هر آينه حشر كنيم آدميان را اقسام حق سبحانه بذات خود بعنوان ربوبيت كه منشأ ايجاد است در ابدا و اعاده و اضافه او بحضرت رسالت (ص) بجهت تحقيق امر اعاده است و تفخيم شان حضرت خاتميت (عليه الصلوات و التحية) و قوله‌ وَ الشَّياطِينَ‌ عطفست بر ضمير منصوب متصل يعنى حشر كنيم آدميان را و ديوان را كه مغوى و مضل ايشانند و يا آنكه مفعول معه باشد و معنى اينكه محشور سازيم بنى آدم را با شياطين كه قرناء ايشان بوده باشد در دنيا بجهة اغوا و اضلال و در روايت صحيحه آمده كه هر يكى از كفار را با قرين خودش در يك سلسله مقيد سازند و اينحال اگر چه مخصوص بكفار است اما جايز است نسبت آن بجنس بشر زيرا كه هر گاه همه محشور شوند و كفار در ميان ايشان باشند مقرون بشياطين پس بر همه صادقست كه محشورند با شياطين‌ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ‌ پس حاضر گردانيد همه آدميان را حَوْلَ جَهَنَّمَ‌ گرداگرد دوزخ تا غبطه و سرور سعدا بجهت نشاط ايشان از آنچه بينند زياده شود و اشقيا بجهة آنكه مشاهده نمايند آنچه براى ايشان معد است در دوزخ از انواع عذاب غيظ ايشان بيشتر گردد