را كه خداوند بحق است چه عبادت غايت تعظيم است و آن سزاوار نيست مگر براى كسى كه در غايت عظمت باشد و نهايت انعام اين كلام بمثابه تفضيلست در سعى آخرت‌ وَ بِالْوالِدَيْنِ‌ عطفست بر آن لا تعبدوا كه حرف جر در او مقدر است اى بان لا تعبدوا الا اياه و ان تحسنوا بالوالدين يعنى امر كرد خداى بآنكه نيكو كنيد بپدر و مادر إِحْساناً نيكويى كردنى عبادت خود را باحسان والدين مقترن ساخت زيرا كه والدين سبب قريب‌اند مر وجود و تربيت اولاد را و نميتواند بود كه با متعلق احسان باشد زيرا كه صله بر مصدر مقدم نميشود إِمَّا يَبْلُغَنَ‌ ما زائده است براى مبالغه و لهذا صحيح است لحوق نون مؤكده در فعل يعنى اگر البته برسد عِنْدَكَ الْكِبَرَ نزديك تو بزرگ سالى و كبر سن‌ أَحَدُهُما يكى از پدر و مادر أَوْ كِلاهُما يا هر دو يعنى چندان بزيبند كه پير شوند و محتاج خدمت تو گردند فَلا تَقُلْ‌ پس مگو مر ايشان را لَهُما أُفٍ‌ كلمه اف كه آن را ميگويد كسى كه از چيزى بتنگ آيد يا بر او گران گردد و يا بناپاكى آلوده شود و آن اسم فعلست بمعنى اتضجر و مبنى بر كسر است بجهة التقاء ساكنين و تنوين آن در قرائت حفص براى تنكير است و تخصيص نهى از اف بكبر سن با آنكه در جميع اوقات منهى است بجهت آنست كه احتياج والدين بتعهد و تفقد در اينوقت بيشتر است و هر گاه كه اف موجب عقوق باشد پس شتم و ضرب بطريق اولى بدليل مفهوم موافقه چنان كه در اصول مقرر است خلاصه سخن اينست كه اين كلمه كه دالست بر ضجارة و ملالت دل با ايشان مگو يعنى از ايشان بتنگ ميا و صحبت ايشان را گران مشمر وَ لا تَنْهَرْهُما و زجر مكن و بانك مزن بر ايشان سخن ايشان را جواب درشت بازمده‌ وَ قُلْ لَهُما و بگو مر ايشان را قَوْلًا كَرِيماً سخن نيكو از روى ادب و حرمت يعنى ايشان را بنام مخوان بلكه بگوى كه (يا ابتاه و يا اماه) نزد سعيد بن مسيب معنى آنست كه با ايشان چنان سخن كن كه بنده گناه‌كار عاجز با خواجه خشمناك درشت‌خوى سخن گويد وَ اخْفِضْ لَهُما و فرو گير براى ايشان‌ جَناحَ الذُّلِ‌ بال تذلل و تواضع را اضافه جناح بذل اضافه بيانيه است چون حاتم جواد يعنى جواد يعنى فرود آر براى پدر و مادر بال خود را كه ذليل و فروتن باشد مراد آن است كه با ايشان تكبر و بزرگى مكن بلكه فروتنى كن و تلطف و ملايمت نماى‌ مِنَ الرَّحْمَةِ از فرط بخشش تو بر ايشان براى آنكه تو ديروز محتاج ايشان بوده در تربيت امروز محتاج تواند در خدمت و تقويت‌ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما و بگو اى پروردگار من رحم كن و ببخشاى بر ايشان‌ كَما رَبَّيانِي صَغِيراً هم چنان كه پروردند مرا در حالتى كه خورد بودم يعنى بر ايشان رحمتى كن كه مانند رحمت ايشان باشد