گرداند بجهت آنكه مرتكب اشد جريمه شده و اما در دنيا بقحط و قتل و اجلاء و ضرب جزيه و غير آن و اما در آخرت بعذاب شديد بى‌منتهى و در آيه دلالت است بر فساد قول مجبره در آنكه خداى را بر كافران نعمتى نيست زيرا كه حقتعالى حكم كرده است برايشان بتبديل نعم اللَّه هم چنان كه در موضع ديگر فرموده كه‌ يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ يُنْكِرُونَها از عبد اللَّه عباس مرويست كه اغنياى قريش مانند ابو جهل و هشام و ساير مشركان عرب كه متمول بودند بر درويشان صحابه مانند عمار و صهيب و بلال و عبد اللَّه مسعود و امثال ايشان استهزا و سخريه كردندى و بكثرة مال و خدم و حشم خود برايشان تنعم كردندى و تفاخر نمودندى و گفتندى كه محمد را نگريد كه ميگويد با اين گدايان كار جهان راست ميكنم و اساس عظمت اشراف عرب و بناى رسوم و عادات ايشان را درهم ميشكنم و اگر كار وى حق بودى بايستى كه سادات و اشراف اعراب و اماثل قبايل تبع وى بودندى نه ضعفا و مساكين حق سبحانه و تعالى فرمود زُيِّنَ‌ آراسته گردانيده شده يعنى شيطان مزين و آراسته ساخته‌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا براى كسانى كه پوشيده‌اند دين حقرا و ناسپاسى نموده‌ الْحَياةُ الدُّنْيا زندگانى دنيا را و اشراب محبت آن نموده در قلوب ايشان تا بدان فريفته ميشوند و مغرور ميگردند و از غير آن اعراض ميكنند و يا حقتعالى آن را آراسته در نظر ايشان باين معنى كه اشياى معجبه را ايجاد فرموده و خلق شهوة در ايشان كرده و ايشان تابع شهوت نفسانيه شده بزخارف دنيويه مشغول و مغرور ميگردند و فايده خلق شهوت زيادتى تكليفست تا بنده كلفت بر خود نهاده از مرغوب نفس خود در گذرد و بجهت آن مشقت شديده بمثوبة جميله رسد كه‌

حفت الجنة بالمكاره و حفت النار بالشهوات‌

و تذكير فعل با آنكه فاعل آن مؤنث است جهة آنست كه تأنيث حيات غير حقيقيه است و يا باعتبار آنكه بمعنى عيش و بقاست و يا بجهت فصل بينهما حاصل كه ايشان بزخارف دنيويه مغرور ميشوند وَ يَسْخَرُونَ‌ و سخريه ميكنند و افسوس ميگيرند مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا از آنكه ايمان آورده‌اند يعنى فقراى اهل ايمان يا استرذال ايشان ميكنند بر آنان كه رفض دنيا كرده‌اند و بر عقبى اقبال نموده‌اند من از براى ابتداست چه كفار قريش فقراء اصحاب را مبدء سخريه گرفته بودند و ابتدا سخريه از ايشان ميكردند وَ الَّذِينَ اتَّقَوْا و آنان كه پرهيزكارى كردند يعنى اين درويشان و گدايان اهل ايمان‌ فَوْقَهُمْ‌ زبر ايشانند يعنى مكان ايشان بالاى موضع افسوس كنندگان باشد يَوْمَ الْقِيامَةِ در روز رستخيز چه مؤمنان در درجات علا باشند از فردوس برين و كافران در درك اسفل و سجن سجين و يا به اعتبار آنكه اهل ايمان‌