دعوى جامعيت، كمال و حقانيت تمام مطالب خويش را دارد:

«ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ‌.[1]

اين كتاب، ترديد در آن نيست».

«وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ‌.[2]

آن را به حقيقت فرستاديم و به حقيقت هم فرود آمد».

اين اثر، همان قرآن است كه با گذشت چهارده قرن از نزول آن، دانشمندان و حكمت‌جويان عالم، در برترى و برازندگى آن در شگفت اند و مرور ايام و پيشرفت روز افزون علوم و معارف بشرى، درستى و راستى اين ادّعا را بيش از پيش تثبيت مى‌كند. اين حقيقت را قرآن در يكى از آيات استدلالى خويش چنين بيان مى‌كند:

«أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً.[3]

آيا در قرآن نمى‌انديشند و اگر از جانب غير از خدا بود، در آن اختلاف‌هاى زياد مى‌يافتند».

اختلاف شامل هر نوع اضطراب، ناهماهنگى، تعارض و تناقض مى‌شود.[4]

توضيح اين نكته لازم است كه اولًا انسان همانند ساير موجودات طبيعى اين عالم، داراى رشد و تكامل تدريجى و رو به گسترش است و با گذشت زمان، صاحب تجربه و مهارت بيشترى مى‌گردد (تكامل تدريجى).

ثانياً با وجود اين، هيچ فرد انسانى يافت نمى‌شود كه بر همه آفاق احاطه يابد و جامع تمام علوم شود، بلكه وجود وى همواره ملازم با نايافته‌هاى بى‌شمارى خواهد بود (محدوديت و خطاپذيرى).

و سرانجام آن كه انسان به حسب محصور بودن در عالم طبيعت، تحت تأثير

[1]. بقره: آيه 2.

[2]. اسرا: آيه 105.

[3]. نساء: آيه 82.

[4]. الميزان فى تفسير القرآن: ج 1 ص 66.