سخن مى‌راند و به كنايه، استعاره، تشبيه، مجاز و التفات آن مى‌پردازد و به نغمه شيواى الفاظ قرآن و نظم و وزن و اثر شگرف آن در حسّ برون و ضمير نهان انسان عنايت مى‌كند. ابن قتيبه نيز به نوبه خود بر نظم زنجيره‌اى واژگان، روانى، شيرينى و خوش‌گوارى، رسانايى و تأثير شگفت آن در دل آدميان تأكيد مى‌ورزد و مى‌گويد:

خداوند، قرآن را با نظم شگفتش تمايز بخشيد و... چنان كرد كه همى خوانده مى‌شود و هيچ ملالى نمى‌آورد؛ همى شنيده مى‌شود، ولى گوش‌ها آن را ناخوش نمى‌دارند؛ تر و تازه و سرزنده است و با فزونى و تكرار قرائت، كهنه و فرسوده نمى‌شود....[1]

در همين روزگار است كه جاحظ، اديب و دانشمند معتزلى، براى نخستين بار اثرى مستقل به نام نظم القرآن مى‌نگارد.[2] همچنان‌كه ابوسعيد عبد الملك اصمعى (م 213 ق) و ابوعبيد قاسم بن‌سلّام (م 223 ق) نيز از كسانى به شمار مى‌آيند كه در اين دوره از زبان آهنگين قرآن بحث كرده‌اند. پس از اينان نيز ابوالعبّاس بن المعتزّ (م 296 ق) در كتاب البديع، از وزن و آهنگ آيات سخن مى‌راند. ابوالحسن على بن عيسى الرّمانى (م 374 ق) لغوى، نحوى و متكلم معتزلى نيز در رساله النكت، والايى و اعجاز قرآن را در الفاظ و سبك، اسلوب و نظم، تأثير در دل‌ها دانسته، بلاغت آن را در برترين مرتبه زيبايى برمى‌شمرد:

مُعجِزٌ بِألفاظِهِ وَ اسلوبِهِ وَ نَظمِهِ وَ أثَرِهِ فِى النُّفوسِ ... فَأعلاها طَبَقةً فِى الحُسنِ بَلاغَةُ القُرآنِ ....[3]

قرآن با عبارات و روش و نظم و اثرگذارى در جان‌ها معجزه است. بالاترين رتبه حسن، بلاغت قرآن است.

[1]. تأويل مشكل القرآن: ص 11.

[2]. مذاهب التفسير الاسلامى: ص 144.

[3]. ثلاث رسائل فى إعجاز القرآن: ص 75- 76.