فقدان عقلانيت‌

بهره نداشتن از عقل و فقدان ژرف‌انديشى، دليل ديگرى است كه برخى از مفسران به آن به عنوان دليل انكار معاد اشاره كرده‌اند. در نگرش اين مفسران، مراد از «ذكر» در اين آيه تدبر و تفكر است و تذكر در مقابل نسيان نيست؛ همانند آيه (أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْكُمْ ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جاءَكُمُ النَّذِيرُ)[1] كه از اضافه ذكر به خردمندان (اولوا الالباب) به دست مى‌آيد كه مراد، نظر و انديشه است.[2] در اين نگره، انسان اگر مى‌انديشيد، در باور به امكان معاد ترديدى نمى‌كرد؛ زيرا آفرينش آغازين انسان بسيار شگفت‌آورتر از جمع كردن مواد متلاشى شده و تبديل آن‌ها به حالت پيشين است.[3] ازاين‌رو انتظار نمى‌رود انسانى كه خداوند وى را به ادراك عقلى تجهيز كرده است، وقوع معاد را بعيد پندارد.[4] استفاده از واژه «انسان» در آيه، اشاره به اين نكته است كه استعداد و ذكاوت خدادادى انسان اقتضا مى‌كند كه در مقابل اين پرسش، بى‌تفاوت نمانده و پاسخ را در بازخوانى آفرينش نخست انسان بيابد، درغيراين‌صورت حقيقتِ انسانيت خويش را به كار نبرده است.[5]

براى دستيابى به پاسخ اين پرسش ابتدا مى‌پذيريم رستاخيز انسانى در قيامت مفهومى است كه در ذهن و باور بشرى نمى‌گنجد، زيرا با آن الفتى ندارد؛ ولى چنانچه انسان بين آغاز آفرينش خود و پايان آن‌

[1]. فاطر: 37.

[2]. التبيان فى تفسير القرآن، ج 4، ص 317 و ج 7، ص 140؛ مجمع البيان، ج 6، ص 806.

[3]. تفسير كنز الدقائق، ج 8، ص 254.

[4]. الميزان فى تفسير القرآن، ج 14، ص 87.

[5]. الأمثل في تفسير كتاب الله المنزل، ج 9، ص 485.