بيان فاعل بالحركه و فاعل بالالهيه‌

فاعل بالحركه: در عالم طبيعت است كه فاعليت آن به صرف حركت بوده و ايجاد چيزى از كتم عدم از دست آن بر نمى‌آيد، بلكه حركت او تنها سبب تغيير در وضع اشياء مى‌شود، مثلًا آنچه از دست بنّا مى‌آيد اين است كه دست خود را حركت داده و اوضاع گچ و آهك و گل و كاه و سنگ و آب را تغيير دهد. آجرى را از آنجا برداشته به پايه ديوار گذاشته و سنگ موجود را در اساس عمارت قرار داده و آهك موجود را با آب موجود روى هم ريخته و لاى ديوار گذاشته تا اتاقى كه تمام وسائلش موجود بوده و او تنها اوضاع آنها را تغيير داده است بسازد. البته شكلى كه حادث شده مسلم است كه اولًا: مربوط به خود اجسام بوده، و ثانياً: اشكال در عالم چيزى نيستند؛ بدين معنى كه يك شكلى منحاز از اتاق در مقابل ساير وجودات وجود داشته باشد.

و بالجمله: در عالم طبيعت فاعلى و علتى كه از كتم عدم چيزى را موجود كند نيست مگر با نظر عامى، آن هم عوامى كه هيچ حوزه نظرش از سطوح و قشور نمى‌گذرد و هر چه به چشم و ديدِ اوست مى‌بيند لا غير.

بلى، عوام توارد اين نوع از علل را بر يك شى‌ء جايز مى‌دانند، مثلًا يك سنگ صد منى را كه يك نفر نمى‌تواند بردارد و همچنين اگر دو نفر هم جمع شوند باز نمى‌توانند، در صورتى كه قوه هر نفر به اندازه ده من فرض شود، چون جسم بالطبع به مقدار سنگينى و وزن خود به مركز متوجه است. بنا بر اين بايد قوه‌اى باشد كه قوه‌اى را كه در جسم است دفع نمايد، پس بنا بر فرض ده نفر لازم است كه قواى آنها به اندازه قوه صد منى سنگ بوده تا بتوانند آن را از زمين بلند نمايند. اگر يك قوه ضعيفى هم به آنها در بلند كردن سنگ از زمين كمك نمود، شخص عوام گمان مى‌كند كه علل متعدده بر آن جمع شده است. قضيه ترازو هم همين طور است. اگر يك جسم صد منى را در يك كفه ترازو قرار داده و در كفه ديگر سنگ ده منى بگذارند اين سنگ به اندازه قوه‌اش كه ده من است با ده من از آن جسم صد منى تكافؤ دارد و به مقدار ده درجه با درجات او