احكام عدم و معدوم‌

معتزله معدومات را به دو قسم تقسيم نموده‌اند: قسمى كه ممتنع است و آنها را منفيات، و قسمى كه ممكن الوجود است و آنها را معدومات ثابته ناميده‌اند. [1]

احتمالًا داعى ايشان بر اين تقسيم، تصحيح علم ذات اقدس به ممكنات و قدم علم اوست. ممكنات را ثابتات ناميده تا علم به معدوم معقول باشد. و لكن اين تصوير باطل بوده و ان شاء اللّه در مباحث آينده، قِدم علم الهى بيان خواهد شد.

همچنين معتزله بين وجود و عدم واسطه قائل شده و گفته‌اند: ممكن است چيزى نه موجود باشد و نه معدوم، مانند جوهريت و جسميت، جوهريت از آن جهت كه صفت براى امر موجود است، چنانكه مى‌گوييم «جوهرية هذا الشى‌ء جوهر» موجود است، و از آن جهت كه جوهر در خارج است نه جوهريت، معدوم است. و جوهريت را حال و صفت ناميده‌اند [2] و اين صفت، هر معناى قائم به غير مانند اوصاف ديگر كه عارض بر اشياء مثل سفيدى اين كاغذ است، نيست بلكه معناى انتزاعى قائم به غير است، و اين معناى انتزاعى بين متكلمين رايج است.

با توجه به معناى مذكور براى صفت، براى ذات مقابل صفت دو معنى خواهد بود، يعنى مى‌توان الوان را هم، مقابل صفت دانست؛ زيرا چنانكه از جوهر جوهريت منتزع‌

[1] رجوع كنيد به: شرح مواقف، ج 2، ص 189- 190؛ شرح مقاصد، ج 1، ص 351- 354؛ نقد المحصّل، ص 76.

[2] رجوع كنيد به: شرح مواقف، ج 3، ص 2- 10؛ كشف المراد، ص 35- 37.