جلى در ناصيه ذات ثبت است و استواء طرفين لازمه ماهيت است. هذا كله در مقام علمى و برهان.

و لكن آنچه حق، كلّ الحق و عين الحق است و لطف قريحه حِكْمى آن را لازم دارد، اين است كه صفحه حقيقت را مطالعه نماييم؛ لذا به اين نظام وجود نگاه كرده، يك وقت ماهيات موجودات را تحت نظر آورده و از اين ديد به برهان و استدلال مى‌پردازيم و يك وقت با نگاه به وجودِ آنها در نظام موجودات در پى مطلب هستيم.

امكان در ماهيات- كه استواء طرفين و لازمه ماهيات ممكنه است- غير از امكان در باب وجودات است، تا كنون با در نظر داشتن ماهيات و با ديدن سواد الوجهى آنها- يعنى استواء و لا اقتضائى ذات آنها- بر مطلب استدلال نموديم، و اكنون با نظر به وجود و امكانى كه در اين وجود است، مطلب را بيابيم:

امكان در باب وجودات، تعلقات آنها و صرف و حقيقت ربط و عين الربط و عين الظلّ و اشعه وجود شديده ذات واجب الوجود و علت نورانى نور و پخش انوار وجود موجودات است.

اين معنى با نگاه به اين متنورات كه از شمس مى‌رسد تقريب مى‌گردد. وقتى به موجودات كه در متنوراتى از قبيل اجسام متنور است نظر مى‌كنيم، مى‌بينيم كه اصل ذات اين جسم من حيث الذات استواء طرفين داشته و لااقتضاست نسبت به اينكه اين جسم را نور يا ظلمت بگيرد، و لكن چون فعلًا- بدون اقتضاى ذاتى- نور شمس بر سطح آن تابيده متنور است.

ماهيات هم از اين قبيل است، يعنى نسبت به اينكه نور الوجود اعماق آنها را نورانى يا ظلمة العدم دل آنها را ظلمانى نمايد، بدون اقتضاى ذاتى است. و اين طور نيست كه متنورات يك چيز باشد و نور چيز ديگرى كه بر او عارض شود، بلكه يك شى‌ء است و آن نور است، مانند انوارى كه در اين امكنه مثل اتاقها و حياط پخش است، كه اگر فيض شمس نبود اصلًا شيئى نبود تا متنور باشد، بلكه حقيقت متنور همان فيض بود. نور هم همان بود، متنور هم همان بود، فقر هم همان بود، افتقار هم‌