عليت نداشته و محال است از جسمى، معلولى صادر شود. [1] بلى در مجردات، عليت به يك معنايى، هست.

و بالجمله: با ارجاع به وجدان، مرتبه اين وجودات ممكنات مرتبه وجودات ذهنيه است كه ظهور آنها به تجلى نفس است، نه اينكه شيئى باشد كه به واسطه نفس، ظهور به او برسد بلكه شئونى از شئونات نفس است، اين گونه نيست كه نفس قطع توجه نموده و آنها ظهور و بروز و وجود داشته باشند.

جهت احتياج اشياء به علت‌

بين حكما و فلاسفه و بين متكلمين نزاعى واقع شده است كه آيا احتياج شى‌ء به علت از جهت امكان اوست يا از جهت حدوث؟ [2] و چون معناى حدوث، وجود بعد العدم است لذا ثمره نزاع چنين ظاهر مى‌شود كه بنا به قول حكما امتناعى نداشته و جايز است كه شى‌ء ممكن، موجود قديم و دائم و ازلى الوجود باشد؛ چون ماهيت فى الدارين سواد الوجه دارد و در قلب او نقطه سودا و در جبين او غبار غبرا مى‌باشد و در ناصيه او به خط جلى مكتوب است كه: من قِبَل نفسه حيثيت ندارد، در مرتبه ذات استواء طرفين داشته و لااقتضاست. در حال وجود هم اين لازمه ماهيت را داراست و بايد دست غيبى او را از اين حالت استواء بيرون آورده و از نگرانى در جاده بين عدم و وجود به سويى حركت دهد. و چون در مرتبه ذات لااقتضاست، گرچه در مرتبه وجود باشد، وجودش از غير است و ذات بر لازمه‌اش باقى است.

[1] رجوع كنيد به: شرح اشارات، ج 3، ص 237؛ تلويحات، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 1، ص 61، و نيز مطارحات در همان مجموعه، ج 1، ص 445.

[2] رجوع كنيد به: شرح مواقف، ج 3، ص 135 و 159- 164؛ شرح مقاصد، ج 1، ص 489؛ شفا، بخش الهيات، ص 431؛ مطارحات، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 1، ص 405؛ اسفار، ج 1، ص 206.