حالت نارسى اتفاق افتاد، آن موت، موت انخرامى است، البته نسبت به اين بيانى كه گذشت و الّا نسبت به نظام اتمّ، اين موت هم، موت طبيعى است به اين معنى كه علل و اسبابى توليد شده و قهراً دست به دست هم داده است. و همچنين حوادث طاريه و امراض و اسباب و عالم ضيق و تنگ و تصادم و تصادفات و قلب و انقلابات و فعل و انفعالات كه بالنتيجه مؤدى شوند به اينكه اين ميوه نارس كه حد وجودى و نفسانى و طبيعى خود را سير ننموده و از درخت استكمال، قبل از موسم جدا شده و در حركت جوهريه خود، طعم و رنگ و حقيقت خويش را تكميل ننموده، اين گرچه نسبت به اين فرد، موت انخرامى و اجل معلق است، ولى بدون سبب نبوده بلكه داراى علت و اسبابى بوده كه از سرچشمه ازلى سلسلة العلل شروع شده و اين اسباب موجب اين تصادف شده است. و اين علل و اسباب مانند موت طبيعى حتمى نبوده كه به نظر عقل تغيير و تبديل آن محال باشد، بلكه ممكن است با اين اسباب مؤديه به موت انخرامى، اسباب ديگرى مزاحمت نموده و مانع از تأثير آنها شود. مثلًا مرضى كه از توجه يك رشته علل با تندباد اجل، بدن و نفس را تهديد مى‌كند اگر اسبابى از علاجات و آنچه رافع اثر اين سم است پيش آيد، اين باد تند و سرماى آفت را از صولت انداخته و مانع تأثير آن مى‌شود، اين است كه ما به استشفاء قائل بوده و تصدّق را رافع بلا و صله رحم را موجب بقا مى‌دانيم.

بر خلاف آن موت طبيعى اولى كه در آنجا ديگر اين امور معقول نيست؛ چون ميوه موجود در عالم طبيعت، روز تابستانش را ديده و رسيده شده و ديگر قدرت نگه‌دارى اين ميوه در وجود او نيست.

و بالجمله: موت انخرامى گرچه قبل از رسيده شدن ميوه طبيعت، و قبل از پاى گذاشتن آن به اوج افق جسمانيت است و انخرامى بودن موت به اين واسطه است كه اين طبيعت و استعداد و قوه خود را به كمال و فعليت اين عالم نرسانيده است، الّا اينكه با توجه به اسباب موجوده و علل تامه‌اى كه باعث ارتحال طبيعت با اين استعداد، قبل از سير طبيعى است، اين نحوه رحلت در نظام اتمّ و اكمل لا بد منه است. و اين عين‌