بحث پيرامون غايت‌

غايت شى‌ء، علت شى‌ء است و غايت تصوراً مقدم، و وجوداً مؤخر است. هر چيزى كه از عقلا به عرصه ظهور و منصه بروز مى‌رسد، لا بد غايت آن چيز محرك فاعل به سوى آن بوده است.

پس اول انسان بايد وجود شى‌ء را تصور نموده، سپس اذعان به فايده و تصديق به نفع آن نموده و بعد به دنبال آن، شوق حاصل شده، آن گاه اراده محرك عمل به وجود آيد. پس علة العلل در فاعل طبيعى، تصور شى‌ء است.

مثلًا اول بايد گرم شدن زير كرسى را در زمستان تحت نظر قرار بدهيم و بعد تصديق به فايده آن نموده، سپس شوق و بعد اراده حاصل شده، تا كرسى بخريم. پس غايت شى‌ء در تصور و نظر مقدم بوده و لكن در وجود مؤخر است.

و الحاصل: بر هر فعلى حتى در طبايع، غايتى مترتب است. و در نظام وجود كه به نحو اكمل و اتمّ، منظم است، بر هر وجود و طبيعتى غايتى مترتب است كه براى استنتاج غايت، آن شى‌ء موجود گرديده است. پس وقتى كه براى افعال طبايعى كه عديمة الشعور مى‌باشند غاياتى است، چطور مى‌شود كه براى افعال مبادى عاليه، مثل عقل اول و وجود حق- كه شعور عين ذوات عاليه است- غايت نباشد؟

براى فعل ذات اقدس هم غايتى است، به دو نحوى كه يكى از آن در اين كتاب ذكر شده و ديگرى شايد اصلًا ذكر نشده باشد.

و بالجمله: براى اينكه در فعل حكيم لغويت لازم نيايد- چون وجود هر چيزى‌