انسان گرم شدن را تصور نموده و اين صورت گرم شدن سبب مى‌شود كه بخارى درست كرده تا گرم شود، پس آن گرم شدن خارجى به سبب اين گرم شدن ذهنى است.

و حكماى مشاء علم عنايى را لايق خداوند متعال دانسته‌اند. [1] و حاصل آن، اين است كه بايد چند چيز از محكمات دست نخورده را دانست و آن عبارت است از:

اولًا: بايد براى خداوند متعال به گونه‌اى علم اجمالى در مرتبه ذات قائل شد كه با بساطت ذات منافى نباشد؛ چون علم تفصيلى به اين موجودات به نحو كثرت، با بساطت ذات منافى است. اين است كه براى حفظ مرتبه بساطت علم قائل شده‌اند كه:

علم تفصيلى خداوند تبارك و تعالى به اين موجودات، خارج از ذات و متصل به ذات است‌ [2] و نقشه موجودات از ازل تا ابد، نزد خداوند تبارك و تعالى موجود بوده و طبق آن نقشه، زمينه وجود موجودات در عالم ريخته مى‌شود، مانند علم مهندسى كه نقشه ذهنيه تصوير نموده، در صورتى كه خارج از ذات اوست.

ثانياً: خداوند متعال محل و معروض واقع نمى‌گردد و محال است كه چيزى به واجب الوجود، قيام حلولى داشته باشد. لذا بايد گفت: قيام اين علم تفصيلى ارتسامى به ذات اقدس، قيام صدورى بوده نه حلولى و اين علم از ازل در مرتبه خارج از مرتبه ذات، حاصل بوده است و علت اشياء اين علم است و اين علم تفصيلى خداوندى است كه موجودات به تدريج بر طبق آن، ايجاد مى‌شوند.

عده ديگرى از فلاسفه، يعنى حكماى اشراقى گفته‌اند: [3] اگر خداوند متعال به نحو كثرت در مرتبه ذات عالم باشد، لازمه‌اش اين است كه در مرتبه بساطت، خللى لازم آيد؛ لذا بايد گفت: علم تفصيلى خداوند متأخر است، و لكن علم تفصيلى به موجودات صور مرتسمه قائمه به ذات خداوندى كه خارج با آن منطبق باشد نيست، بلكه خارج عبارت است از عين علم تفصيلى خداوندى بدون اينكه علم ديگرى- چنانكه مشائين‌

[1] شفا، بخش الهيات، ص 538؛ شرح اشارات، ج 3، ص 318؛ قبسات، ص 416.

[2] شفا، بخش الهيات، ص 501- 504؛ شرح اشارات، ج 3، ص 298- 304.

[3] رجوع كنيد به: حكمة الاشراق، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 2، ص 150- 153.