در آن هنگام از وجود ذهنى آن غفلت نموده و اين وجودى كه ماهيت در مقام اعتبار به خود گرفته آلت لحاظ آن مجردةً عن كافة الوجودات و القيودات است.

و اما در توضيح معناى بشرط لا در مقام ثانى، يعنى در مقام ماده و صورت و جنس و فصل، گفته مى‌شود:

بيان اعتبار بشرط لا در صورت‌

چنانكه به كرّات گفتيم: اهل منطق اهل معانى بوده‌اند حقايق و معانى را در عالم تحت نظر آورده و در مقام تفهيم حقايق به الفاظ و عبارات متوسل شده‌اند. ما هم به اخوان اهل معانى خود اقتدا كرده و ساعتى معنا بين شده تا بعد از تحقيق و رؤيت معانى، عبارات و اصطلاحات آنها را بدانيم. گرچه آنها نمى‌گفته‌اند ولى ما مى‌گوييم:

مادة المواد از مرتبه‌اى كه به صورتى متلبس بوده و مى‌خواهد از آن صورت حركت كند، يك هدفى را در نظر گرفته و با حركت جوهريه رو به آن منزل مى‌گذارد. منازل هر كدام مختلف بوده و مراد و هدف هر يك، طى كردن قطعه‌اى از اين كمالات است.

همه با آنكه در پايين حاشيه كمال نشسته و از آنجا مى‌خواهند به مرتبه‌اى از مراتب ارتقا نمايند در مبدأ حركت، هم‌دوش و هم‌قدم و در اين سفر راه را همراه هم طى مى‌نمايند. و چون مقصود هر يك متفاوت است و در اين راه طولانى منازلى است، هر يك قصد منزلى نموده و هر همسفرى كه به منزل خود مى‌رسد، آن منزل محل توقف اوست و از رنج سفر مى‌رهد، ولى همسفرى كه سفرش دور است بايد با او وداع نموده و از آنجا حركت كرده و به دار مقصود وارد شود.

مثلًا اين نطفه منوى كه به صورت منويت است، با همت عالى آرزوى رسيدن به آخرين منزل كمال عالم طبيعت را دارد، با آن صورت بذر كه شخص قانع بى‌طمعى است، هر دو از منزل صورت جمادى دست به دست هم داده و با هم در راه سفر قدم مى‌گذارند و يا مثلًا اگر مسافرين سه نفر باشند: بذر و منى انسانى و منى حيوانى كه مقصود هر يك غير مقصود ديگرى است؛ بذر به آرزوى رسيدن به منزل نباتى و منى‌