اخذ مى‌شود، و لكن در حد اول نتيجه ذكر شده و سپس حد وسط برهان ذكر مى‌شود.

نتيجةً در اين حد جواب «ما» ى حقيقيه و جواب «لِمَ» ى ثبوتيه هر دو ذكر مى‌شود.

مثلًا در برهان گفته مى‌شود: «إنّ القمر قد توسط الأرض بينه و بين الشمس، و كل مستضي‌ء من الشمس يتوسط بينهما الأرض فإنه ينمحى ضوؤه» فينتج: «إنّ القمر ينمحى ضوؤه» و بعد گفته مى‌شود: «و المنمحى نوره منكسف، فالقمر إذن منكسف» و در حد تام، اول انمحاء، و بعد توسط اخذ شده و گفته مى‌شود: «انكساف القمر هو انمحاء نوره لتوسط الأرض بينه و بين الشمس» پس حد تام شامل علل اربع مى‌شود.

اين توضيح اتحاد ما هو و لم هو.

و اما اتحاد ما هو و هل هو حاجى فرموده است: «كما يكون ما هو هل هو انتبهوا» توضيح آن اين است كه: اگر در عالم از اوج قله كنگره‌اى كه تمام هستى و آنچه در ظلّ هستى است، نگريسته و قدم فكر را به آنجا برده، ماهيات را از موجودات منحاز نموده و هر يك را در صفى قرار داده و نور وجود را در يك خط مستقيم و ظلمت ماهيات را در يك خط كج و معوج ببينيم، و در جايى كه اين نور و ظلمت مزدوج گشته و همچون طليعه اول صبح، حق و باطل به هم آميخته‌اند، ما اين مزدوجين را از هم جدا نماييم، به موجودى كه چيزى از ظلمت در او نبوده و نور على نور است و مانند عشاق صادق خالص و صرف الحق است مى‌رسيم. در اين گونه موجودات ما هو و هل هو يكى است؛ چون پاسخ هل بسيطه و «ما» ى حقيقيه در آن وجود است.

قوله: «و الانخساف الأول يناسب» چنانكه شرح داديم.

«و فى وجودى اتحد المطالب» يعنى در وجود من- و در بعض نسخ منظومه «و فى وجودى و وجودك»- مطالب يعنى مطلب «ما» ى حقيقيه و مطلب هل بسيطه و مطلب «لِمَ» ى ثبوتيه، متحد است.

توضيح اينكه: وقتى قدم فكر و جناح تفكر بالا رفته و اشياء را در صف نظام ديده و وجود من و تو را در رشته اين نظام يافت و چون در بعضى از موجودات جهت نوريه و جهت ظلمانيه بهم آميخته‌اند، چشم حق بين جهت ظلمت را در صف ظلمانى‌