الافلاك آن را طى نمايد، ولى در آنجا بايد از اين زمان عرضى كه براى هر فردى از افراد جوهريه زمان است و موجود به حركت جوهرى فرد است بگذريم، مثلًا من مستقلًا زمانى دارم كه آن حركت من است و من با جوهرم دائماً در تبدل بوده، وجودى از من معدوم و وجودى موجود مى‌شود و اين حركت من است كه عين زمان من است.

بالجمله: بايد زمان و عالم و حدوث و مفهومات را مانند انسان و علم و حيوان و غيره كه غير اعلام شخصيه‌اند از اين قوالب، يعنى مصاديق طبيعى، بيرون برده و آنها را از اين البسه عالم طبيعت كه بر اين معانى پوشيده شده لُخت نموده و قشور و خصوصياتى را كه مربوط به عالم طبيعت است در مزبله طبيعت ريخته و اصل و لبّ و مغز را برداريم و از عالم ما سوى اللّه را كه روح معناى عالم است اخذ نماييم و هكذا آن الفاظ ديگر.

پس عالم، يعنى تمام شراشر وجود غير اللّه، حادث زمانى است و مرحوم حاجى در اين صفحه به اشاره گذرانده و تمام آنچه را كه ما ذكر كرديم از مقدمات و حدوث زمانى به آن معنى كه ما گفتيم اثبات نموده است، مگر اينكه فقط به حدوث زمانى عالم مجردات و عقل اشاره نفرموده، ولى ما به همه معانى حدوث اشاره كرده و براى همه غير اللّه اثبات حدوث نموديم؛ حدوث ذاتى و زمانى و اسمى.

اشكال بر حركت جوهرى و نقد آن‌

چون يكى از مقدمات حدوث عالم طبيعت حركت جوهريه بود، لذا قائلى اشكال نموده: كه لازم مى‌آيد، شخصيت اشخاص در هر حركتى از بين رفته و موجود تازه غير از موجود معدوم باشد، پس هر طبيعتى و هر صورتى داراى ذوات متخالفه است. [1]

چنانكه اين نزاع و ايراد بين شيخ الرئيس و تلميذ او بهمنيار [2] واقع شده و بهمنيار

[1] رجوع كنيد به: شفا، بخش الهيات، ص 43؛ اسفار، ج 3، ص 105- 107.

[2] ابو الحسن بهمنيار بن مرزبان آذربايجانى، از مشاهير فلاسفه و حكماى اسلامى و از بزرگ‌ترين شاگردان شيخ الرئيس بو على سينا است. وى نخست مجوسى بوده و سپس به شرف اسلام نائل آمد. او در فلسفه، طريقه مشاء را مى‌ستود و با استادش مباحثات و مناظراتى داشته است.

از تأليفات وى است: التحصيل- كه با تحقيق استاد شهيد مرتضى مطهرى به چاپ رسيده است- البهجة و السعادة، مراتب الوجود.

وى در سال 458 ق. درگذشت.