و اما «كفّاره جمع»، كفّاره قتل مؤمن است از روى عمد و ظلم و كفّاره افطار است در ماه رمضان به چيز حرام بنابر احتياط (واجب). و آن عتق رقبه است با دو ماه پى‌درپى روزه گرفتن و اطعام شصت مسكين.

مسأله 1- در بريدن زن موى سرش را، بين همه آن يا قسمتى از آن به طورى كه عرفاً صدق كند كه موى سرش را بريده فرقى نيست. همان طور كه بين اينكه در مصيبت شوهرش و مصيبت غير او باشد، و بين قريب و بعيد فرقى نمى‌باشد. و اقوى آن است كه تراشيدن و سوزاندن آن به آن ملحق نشود اگر چه مخصوصاً در اولى احوط (استحبابى) است.

مسأله 2- در خراشيدن صورت، خراش همه آن معتبر نيست، بلكه مسمّاى خراش كفايت مى‌كند. البته ظاهر آن است كه آمدن خون از آن معتبر است. و خراشيدن غير صورت و لو اينكه خون بيايد اعتبار ندارد. و پاره كردن لباسش اگر چه براى فرزند يا شوهرش باشد اثرى ندارد، چنان كه اگر مرد صورتش را بخراشد يا مويش را ببرد و يا لباسش را براى غير فرزند و غير زوجه‌اش پاره كند اثرى ندارد. البته در فرزند، بين پسر و دختر فرقى نيست و در اينكه شامل فرزند فرزند شود تأمل است. و احتياط (واجب) در فرزند پسر اين است و ظاهراً شامل فرزند دختر نمى‌باشد اگر چه احوط (استحبابى) است. و بعيد نيست كه زوجه شامل زن غير دائمى هم بشود مخصوصاً اگر مدت آن طولانى باشد.

احكام كفّارات‌

مسأله 1- در كفّاره، عتق كافر، مطلقا كفايت نمى‌كند؛ پس اسلام، در عتق شرط است. و در كفايت كردن آن، مرد و زن و كبير و صغيرى كه در حكم مسلمان است- به اينكه يكى از پدر و مادرش مسلمان باشد- مساوى است. ليكن در كفّاره قتل، ترك احتياط به عتق كسى كه بالغ است، سزاوار نمى‌باشد. و نيز شرط است از عيوبى كه موجب آزاد شدن قهرى او مى‌شود مانند كورى و جذام و زمين‌گير شدن و تنكيل (عقوبت شديد) سالم باشد؛ و بقيه عيوب مانعى ندارند. پس عتق كر و عتق لال و غير اين‌ها كفايت مى‌كند و عتق عبد فرارى اگر چه جايش معلوم نباشد مادامى‌كه مرگ او را نداند، كفايت مى‌كند.