تنبيه بايد توجه داشت كه بين «احديت» و «واحديت» از آن جهت كه اين دو مرتبه تعين ذات است تباين نيست؛ و خارج است از مقام خلق؛ چه آن كه آن چه تحت ذلّ كلمه «كن» وجودى قرار گيرد مخلوق است. و از اهل بيت طهارت، عليهم السلام، مأثور است كه كلّما وقع اسم شي‌ء ما خلا اللّه فهو مخلوق. و نيز مأثور است: يجوز أن يقال إنه شي‌ء، يخرجه من الحدّين: حدّ التعطيل و حدّ التشبيه. [10] و نيز بايد به اين دقيقه توجه داشت كه اسماء و صفات از جهت مقام جمعى، كه به آن «اسم اللّه» گويند، داراى مظهر واحدى است كه آن به «حقيقت محمديه» (ص) موسوم است. و اين عين ثابت جمعى در واقع واحد، و حق به جميع اسماء و صفات در اين عين ثابت واحد متجلى است، و «صورت معلوميت ذات» عنوانى است كه به اين عين، و بر جمله اعيان، داده‌اند. و از باب وحدت ظاهر و مظهر، حضرت ختمى معناى اسم اعظم است. بنا بر آن چه ذكر شد، عين ثابت محمدى (ص) مشتمل است بر اعيان كافه موجودات، و بر ديگر اعيان سمت سيادت مطلقه دارد. در مطالب گذشته عرض شد كه كثرت اسمائى و اعيانى در مرتبه «واحديت» و «صمديت مطلقه» فقط به اعتبار تفصيل عقلى است، و حقيقت حق از جهت تعين الوهى به وحدت و صرافت خود باقى است.

تحقيق اجمالى در مباحث گذشته و بيان اصل مطلب در حد تقرير و تحرير ارباب تحقيق از بزرگان اهل حق گفته‌اند حق به اعتبار ذات و مقام كنز مخفى و غيب الغيوب از هر تعينى منزه است؛ و احكام اوّليت و آخريت و احديت و واحديت و اوصاف ظهور و بطون در هويت غيبيه به تحقق ذاتى مستهلك در احديت ذاتيه متحقق، و كليه ما في الوجود به استجنان ذاتى در غيب مغيب مندرج بود. و آن گاه كه شاهد خلوتكده غيب خويش را بر خويش جلوه داد، جلوه اوّل بر صفت‌

[10] «اصول» كافى، «كتاب توحيد»، «باب الإطلاق القول بأنه تعالى شي‌ء».