آن مرتبه پايين، مرتبه درجه پايين، تا هر درجه‌اى كه بالا برود، همه اينها را سر و كار با آن دارد. مثل اين حكومتها نيست كه فقط به باب سياست مُلكى كار داشته باشند؛ همان طورى كه سياست مملكتى دارد اسلام، و بسيارى از احكامش احكام سياسى است، يك احكام معنوى دارد؛ يك حقايق هست، يك معنويات هست. چيزهايى كه در رشد معنوى انسان دخالت دارد، احكام بر آن هست؛ چيزهايى كه در تربيت معنوى انسان هست، بر آن احكام هست؛ و در مرتبه پايين ترش هم كه مرتبه اخلاق باشد، احكام اخلاقى دارد.- عرض مى‌كنم كه- تربيتهاى اخلاقى مى‌كند اسلام. در مرتبه معاشرتش هم كه هست، با هر كس معاشر باشد، حكم دارد اسلام. خودش- فى نفسه- احكام دارد، خودش با عيالش احكام دارد، خودش با اولادش احكام دارد، خودش با همسايه‌اش احكام دارد، خودش با هم محله‌اش و جارش‌ [1] احكام دارد. با هم مملكتش احكام دارد، با همدينش احكام دارد، با مخالفينِ از دينش احكام دارد، تا بعد از موت. از قبل از اينكه اصلًا تولدى در كار باشد و قبل از زِواجْ احكام دارد تا زواج، و تا حمل و تا تولد و تا تربيت در بچگى و تربيت بزرگتر و تا حد بلوغ و تا حد جوانى و تا حد پيرى و تا مردن و در قبر و ما بَعْدَ القبر. قطع نمى‌شود به همانى كه توى قبر گذاشتند، مسأله تمام شد؟ اينها اول كار است. همه اينها، همه اين زندگى بشر در اينجا و تربيتهايى كه در اينجا عقلانى و اخلاقى و اينها مى‌شود، اينها آن وقتى كه از اين عالم منفصل شد و مرتبه كمال پيدا شد و مرتبه- عرض مى‌كنم- تجرد پيدا شد، مرتبه هر چه كه پيدا شد، بعد از اينكه در قبر رفت، آن وقت عالم قبر- خودش- اولِ حياتى است، حيات روحانى قبرى؛ حيات روحانى و معنوى- عرض مى‌كنم كه- برزخى؛ [حتى‌] حيات روحانى بالاتر از برزخ. و اسلام و احكام اسلامى كه خداى تبارك و تعالى اين احكام را فرستاده است، مقصور [2] به اين عالم نيست و مقصور به آن عالم هم نيست‌

[1] همسايه.

[2] كوتاه شده، محدود.