تحكيم شده است، آن وقت شاخ و برگهايش ثمره بدهد؛ آن وقت از آن استفاده بكنيد. ولى اگر بگذاريد حالا و هدر بدهيد اين نعمت را، بعدها موفق نخواهيد شد. بنا بر اين، اين مطلب بايد در نظر آقايان باشد كه ايام پيرى، ايام نسيان و ايام فراموشى [است‌]؛ و لهذا ديديد كه من مباحثه‌اى كه قبلًا كرده بودم دوباره شروع كردم همان مباحثه را، همان مطلب را دوباره شروع كردم به گفتن. اين براى همين ضعفى است كه در ايام پيرى بر انسان رخ مى‌دهد.

ابعاد مختلف انسان‌

و يك مطلب ديگرى كه به نظر من بسيار اهميت دارد، اين است كه انسان ملتفت باشد اين مطلب را كه اولًا خود انسان- اين موجود كه عصاره همه خلقت است- جنبه‌هاى مختلف، ابعاد مختلف، شئون مختلف دارد. [از] جنبه‌اى با نباتات شريك است:.

همان طور كه نموّ آنها به آب است و يك غذايى از زمين، نموّ انسان هم مثل نباتات ديگر از زمين است و از بركات [ى‌] كه خداى تبارك و تعالى داده است. و جنبه حيوانى هم مثل ساير حيوانات دارد: چشم و گوش و كذا و كذا و ادراكات جزئى، و اينها هم مشترك است با ساير حيوانات. و بالاتر از اين هم- البته در حيوانات هم ضعيفش هست- يك مرتبه مثالى‌ [1] انسان دارد كه در آنجا زايدِ بر اين مطالب حيوانى چيزهايى هست. و يختصّ الانسان به تعقل و به يك معنويت و يك «تجرد باطنى» كه ساير حيوانات اين مرتبه تعقل و مرتبه «تجرد نفسانى» را ندارند.

و قرآن كريم- كه در رأس تمام مكاتب و تمام كتب است حتى ساير كتب الهيه، آمده است كه انسان را بسازد؛ انسان بالقوه را انسان بالفعل و موجود بالفعل كند. تمام دعوت انبيا هم، حسب اختلاف مراتِبِه، تمام دعوتها هم براى همين معناست كه انسان را انسان كنند؛ انسان بالقوه را انسان بالفعل كنند. و تمام علوم و تمام عبادات و تمام معارف الهيه و تمام احكام عبادى و همه چيزهايى كه هست، همه اينها براى اين معناست كه انسان ناقص‌

[1] عالم مثال، عالم تجرد ناقصه.