بروز بدهند حقايق را، اين هم بسيار مورد تأسف است، تأسف اين از تأسف او بالاتر است، اين چه علمى بوده است كه نزديك وفات، حضرت رسول- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- بيخ گوشى به حضرت امير- عليه السلام- فرموده است و ايشان به حسب روايت- مى‌فرمايد- كه «هزار باب از علم- يا هزار علم، هر كدام چه- براى من حاصل شد». اين علم معمولى كه دست ما هست، دست فقها هست، دست فلاسفه هست، دست عرفا هست، اين نيست. او چه بوده است كه حضرت امير مى‌گويد كه من علم جم دارم،

هاهُنا عِلماً جَمّا،

لكن حَمَله‌ [1] نيست، اين علم فقه نبوده، علم فقه را تعليم كرده‌اند، هيچ در او قصورى نشده است، اين فلسفه و اين چيزهايى كه دست ماهاست اينها هم نبوده است و اين مورد تأسف است كه مهلت ندادند به اينها، نشد. در آن وقت حَمَله‌اى كه آنها مى‌خواستند نبود و آن علوم با خود آنها به ملأ اعلى رفت، و ما بايد تا آخر دنيا تأسف از اين بخوريم كه از آن هيچ بهره نداريم؛ و او بلااشكال از اين علوم رسمى كه دست بشر است و دست مسلمين است، از اينها خارج است، براى اينكه اينها حَمَله داشتند، آن كه حَمَله نداشته است، آنكه مورد تأسف خود ائمه- عليهم السلام- بوده است كه پيدا نكردند كسانى را كه به آنها تعليم بدهند آن علوم را، و قرآن كه مخزن همه علوم است، نشد كه آنها تفسير كنند، و آن معارفى كه در قرآن هست آنها بيان كنند براى ما. اينها از تأسف‌هايى است كه ما بايد در گور ببريم. قرآن الآن در حجاب است، مستور است اين قرآن. بعضى آيات قرآن است كه گرچه بشر يا فلاسفه يا عرفا تا يك حدودى در موردش صحبتها كردند، لكن آن كه بايد باشد، نشده است و نمى‌شود. قرآن هم براى «مَنْ خوطِبَ بِه» آمده است.

انّما يَعرفُ القُرآنَ مَنْ خوطِبَ بِهِ‌ [2]

اگر مقصود معانى عرفيه بود، كه مردم همه مى‌فهمند معانى عرفيه را، آن چى بوده است؟ و ما بايد تا آخر متأسف باشيم. حضرت رضا- سلام اللَّه عليه- كه با آن نيرنگ ايشان را بردند، الزاماً بردند به آنجا و خواستند ايشان را چه بكنند، معلوم بود كه از اول بنا بر اين نيست، نگذاشتند كه اينها يك‌

[1] حمل كنندگان‌

[2] بحار الأنوار، ج 24، ص 237- 238. هرآينه قرآن را كسى مى‌فهمد كه به او خطاب (و نازل) شده است.