امّا برزخ تو اگر اصلاح نشده خداى نخواسته بروى خدا مى‌داند در چه صورتى و در چه حالتى هستى. ادراكات اهل اين عالم از ديدن و شنيدن و شم آن عاجز است. ظلمت و وحشت و فشار قبر را تو هر چه بشنوى به تاريكيها و وحشتها و فشارهاى اين عالم قياس مى‌كنى، با آنكه قياس باطلى است. خداوند به فرياد ما برسد از آنچه براى خود به اختيار خود تهيه كرديم. عذاب قبر كه نمونه‌اى از عذاب آخرت است، و از بعض روايات استفاده شود كه دست ما از دامن شفعا هم كوتاه است، [1] خدا مى‌داند چه عذابى است؟ حال نشئه آخرت ما از همه حالات سابقه بدتر و وحشتناكتر است، روز بروز حقايق است، روز كشف سراير است، روز تجسم اعمال و اخلاق است، روز رسيدن به حساب است، روز ذلت در مواقف است. اين هم حال قيامت.

و اما حال جهنم، كه بعد از قيامت است، آن هم معلوم است. از جهنم خبرى مى‌شنوى! عذاب جهنم فقط آتشش نيست، يك در هولناكى از آن به چشمت باز شود كه اگر در اين عالم باز شود تمام اهل آن از وحشت هلاك شوند، و همين طور يك در آن به گوشت باز شود و يكى به بينى‌ات باز شود كه هر يك از آنها اگر به اهل اين عالم باز شود، از شدت عذاب آن هلاك شوند. يكى از علماى آخرت گويد كه همان طور كه حرارت جهنم در كمال شدت است، سرماى آن هم در كمال شدت است. خداى تعالى قادر است جمع بين سرما و گرما را بنمايد [1]. اين هم حال آخر كارت. پس، كسى كه اول امرش عدمى است غير متناهى، و از وقتى كه پا به عرصه وجود مى‌گذارد جميع تطوراتش زشت و نازيباست و تمام حالاتى كه بر او رخ مى‌دهد خجالت‌آور است، و دنيا و برزخ و آخرتش هر يك از ديگرى فجيعتر و مفتضحتر است، آيا به چه چيز تكبر مى‌كند؟ با چه كمال و جمالى افتخار مى‌نمايد؟

پس، معلوم شد كه تكبر نيست مگر از غايت جهل و نادانى! هر كس جهلش بيشتر و عقلش ناقصتر است، كبرش بيشتر است. هر كس علمش بيشتر و روحش بزرگتر و صدرش منشرحتر است، متواضعتر است. رسول خدا، صلّى اللّه عليه و آله، كه علمش از وحى الهى مأخوذ بود و روحش به قدرى بزرگ بود كه يك تنه غلبه بر روحيات مليونها مليون بشر كرد- تمام عادات جاهليت و اديان باطله را زير پا گذاشت و نسخ جميع كتب كرد و ختم دايره نبوت به وجود شريفش شد، سلطان دنيا و آخرت و متصرف در تمام عوالم بود باذن اللّه- تواضعش با بندگان خدا از همه كس بيشتر بود. كراهت داشت كه اصحاب براى احترام او به پا خيزند. وقتى وارد مجلس‌

[1] قلت لأبى عبد اللّه (ع): انّى سمعتك و أنت تقول كل شيعتنا في الجنّة على ما كان فيهم. قال: صدقتك كلّهم و اللّه فى الجنّة. قال قلت: جعلت فداك، انّ الذنوب كثيرة كبار. فقال: امّا في القيامة فكلّكم في الجنّة بشفاعة النبى المطاع، او وصّى النّبى، و لكنى و اللّه اتخوف عليكم في البرزخ، قلت: و ما البرزخ؟ قال: القبر منذ حين موته الى يوم القيامة. (به أبو عبد اللّه گفتم: «شنيدم كه مى‌گفتى همه شيعيان برغم آنچه كه در آنهاست (گناهانى كه دارند) در بهشت جاى دارند.» فرمود: «به تو راست گفتم: به خداوند سوگند كه همه آنها در بهشت جاى دارند.» گفتم فدايت شوم. گناهان بسيارند و بزرگ!» فرمود: «اما در قيامت همگى شما با شفاعت پيامبر كه خواسته‌اش بر آورده مى‌شود، يا جانشينش، در بهشت خواهيد بود. اما به خداوند سوگند كه من در برزخ بر شما مى‌ترسم.» گفتم برزخ چيست؟ فرمود: «همان قبر است از هنگام مرگ تا روز قيامت.» فروع كافى، ج 3، ص 242، «كتاب جنائز»، «باب ما ينطق به موضع القبر»، حديث 3.

______________________________

[1] فتوحات مكيّه، ج 1، فصل 1، باب 61.