عدم و نقص و قصور است و بالجمله لا شيئيّت است، و نسبت ديگر مراتب وجود به آن ذات مقدس نسبت نقص به كمال است، و علم به كمال مطلق علم به مطلق كمال است بدون نقص و قصور، و اين عين كشف تفصيلى كلى بسيط است با آنكه از حيطه علم او ذره‌اى از موجودات خارج نيست ازلا و ابدا، به هيچ وجه كثرت و تركيب در آن راه ندارد. [1] و اما به طريقه عرفا، حق تعالى مستجمع جميع اسماء و صفات است در مقام حضرت «واحديت» و مقام جميع اسمائى، و اعيان ثابته جميع موجودات از لوازم اسماء الهيه است در حضرت جمع قبل از ايجاد در ازل، و تجلى مطلق ذات از مقام احديت و غيب هويت كشف جميع اسماء و صفات و لوازم آن است، كه اعيان ثابته جميع موجودات است، به تجلى واحد و كشف بسيط مطلق، پس به عين كشف علمى به تجلى «فيض اقدس» كشف ذات و اسماء و صفات و اعيان شود بدون آنكه كثرت و تركيبى تخلل كند. [2] و اين دو طريقه در غايت اتقان و متانت و شموخ است، ولى به واسطه آنكه در كمال دقت است و مبتنى بر اصول كثيره است، از فلسفه و اصطلاحات اهل اللّه و اصحاب قلوب، تا آن مقدمات حاصل نباشد و انس تامّ و تمام و مزاولت بسيار و حسن ظن كامل به علماء باللّه نباشد، از اين بيانات چيزى حاصل نيايد و تحير بر تحير افزايد. و از اين جهت به بيانى ساده‌تر و نزديك به افهام عامّه مطلب را پرداختن اولى است. پس گوييم كه عليّت و مبدئيت واجب الوجود، تعالى شأنه، مثل عليت فاعلهاى طبيعى نيست كه مواد موجوده را با هم تركيب و تفصيل كنند، مثل نجار كه در ماده موجوده تغييراتى مى‌دهد و تركيب و تفصيلى مى‌دهد، و چون بنّاء كه تركيب مواد موجوده را مى‌كند، بلكه حق تعالى فاعل الهى است كه اشياء را به نفس اراده بدون سابقه موجود مى‌كند و نفس علم و اراده‌اش علت ظهور و وجود اشياء است، پس دار تحقق در حيطه علم اوست و به اظهار او از مكامن غيب هويت ظاهر شود: وَ عنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلّا هو. [1] گويند صفحه اعيان نسبت به ذات مقدس حق جلّ جلاله مثل نسبت اذهان است به نفس انسانى، كه به نفس اراده ايجاد كند و اظهار آنچه در غيب هويت است نمايد. پس جميع دايره تحقق در حيطه علم است و از آنجا ظاهر گردد و بدانجا عود كند: فَ‌ إنّا للّه وَ إنّا إلَيْهِ راجِعُونَ. [2] و به بيان واضحترى، علم به سبب و علت تامّه شى‌ء مستلزم علم به شى‌ء

[1] «و كليدهاى غيب نزد اوست. جز او كسى بر آنها آگاه نيست.». (انعام- 59).

[2] «براستى ما از خداييم و به سوى او باز مى‌گرديم.» (بقره- 156).

______________________________

[1] اسفار اربعة، ج 6، ص 263- 277، «سفر» سوم، «موقف»، سوم، فصل 12 (بحث علم حق تعالى).

[2] اسفار اربعة، ج 6، ص 280- 290، «سفر» سوم، «موقف» سوم، فصل 12.