امتناع اكتناه در علم كلى و به قدم تفكر، و احاطه در عرفان شهودى و قدم بصيرت، از امور برهانيه و مورد اتفاق جميع عقلا و ارباب معارف و قلوب است. لكن آنها كه مدعى اين مقام هستند گويند پس از تقواى تامّ تمام و اعراض كلى قلب از جميع عوالم و رفض نشأتين و قدم بر فرق انّيّت و انانيت گذاشتن و توجه تامّ و اقبال كلى به حق و اسماء و صفات آن ذات مقدس كردن و مستغرق عشق و حبّ ذات مقدس شدن و ارتياضات قلبيه كشيدن، يك صفاى قلبى از براى سالك پيدا شود كه مورد تجليات اسمائيه و صفاتيه گردد، و حجابهاى غليظى كه بين عبد و اسماء و صفات بود خرق شود، و فانى در اسماء و صفات گردد، و متعلق به عز قدس و جلال شود و تدلّى تامّ ذاتى پيدا كند، و در اين حال، بين روح مقدس سالك و حق حجابى جز اسماء و صفات نيست.

و از براى بعضى از ارباب سلوك ممكن است حجاب نورى اسمائى و صفاتى نيز خرق گردد، و به تجليات ذاتى غيبى نايل شود و خود را متعلق و متدلّى به ذات مقدس ببيند، و در اين مشاهده، احاطه قيّومى حق و فناى ذاتى خود را شهود كند، و بالعيان وجود خود و جميع موجودات را ظل حق ببيند، و چنانچه برهانا بين حق و مخلوق اوّل، كه مجرد از جميع موارد و علايق است، حجابى نيست، بلكه [براى‌] مجردات مطلقا حجاب نيست برهانا، همين طور اين قلبى كه در سعه و احاطه هم افق با موجودات مجرده شده، بلكه قدم بر فرق آنها گذاشته، حجابى نخواهد داشت. چنانچه در حديث شريف كافى و توحيد است: إنّ روح المؤمن لأشدّ اتّصالا بروح اللّه من اتّصال شعاع الشّمس بها. [1] و در مناجات «شعبانيه»، كه مقبول پيش علما و خود شهادت دهد كه از كلمات آن بزرگواران است، عرض مى‌كند: إلهي، هب لي كمال الإنقطاع إليك، و أنر أبصار قلوبنا بضياء نظرها إليك حتّى تخرق أبصار القلوب حجب النّور، فتصل إلى معدن العظمة، و تصير أرواحنا معلّقة بعزّ قدسك. إلهى، و اجعلني ممّن ناديته فأجابك و لاحظته فصعق لجلالك فناجيته سرّا و عمل لك جهرا. [2] و در كتاب شريف الهى، در حكايات معراج رسول اكرم، صلّى اللّه عليه و آله، چنين مى‌فرمايد: ثمّ دنى فتدلّى، فكان قاب قوسين أو أدنى. [3] و اين مشاهده حضوريه فنائيه منافات با برهان بر عدم اكتناه و احاطه و اخبار و آيات منزّه ندارد،

[1] «جان مؤمن به روح خدا بيشتر پيوسته است تا شعاع آفتاب به آفتاب.» اصول كافى، ج 2، ص 166، «كتاب ايمان و كفر»، «باب إخوة المؤمنين»، حديث 4.

[2] خداوندا كمال دلبستگى به خودت را به من ببخش، و ديدگان دل ما را با پرتو نظر به خودت نور بخش تا ديده دلها حجابهاى نور را بدرد. پس به معدن بزرگى برسد، و روحهاى ما به درگاه عزّ قدس تو آويخته گردد. خدايا مرا از كسانى قرار بده كه صدايشان زدى پس اجابت كردند، و به ايشان نظر كردى پس در برابر جلال تو مدهوش شدند، پس در سرّ با آنان سخن گفتى و آنان آشكارا براى تو عمل كردند.

قسمتى از مناجات شعبانيه، اقبال الاعمال، اعمال ماه شعبان، مصباح المتهجّد، ص 374، بحار الانوار، ج 91، ص 97- 99، «كتاب الذكر و الدعاء»، «باب 32»، حديث 12.

[3] «سپس نزديك و نزديكتر شد، پس به فاصله دو كمان يا نزديكتر بود.» (نجم، 8- 9).